आषाढ पौर्णिमा अर्थात व्यासपूजन म्हणजेच गुरुपौर्णिमा. र्इश्वराचे सगुण रूप असलेल्या गुरूंचे मनोभावे पूजन या दिवशी करतात. प्रस्तूत लेखात गुरुपूजनाचा विधी दिला आहे. पूजेतील मंत्रांचा अर्थ समजल्यास गुरुपूजन अधिक भावपूर्ण होण्यास साहाय्य होते. या दृष्टीने येथे शक्यतो प्रत्येक मंत्रापुढे त्याचा मराठी भाषेत अर्थ / भावार्थ दिला आहे. यानुसार श्री गुरुपूजन करून सर्व साधक, शिष्य आदींवर गुरुकृपा व्हावी, हीच श्री गुरुचरणी प्रार्थना !
नमस्कार ! श्री गुरूंना वंदन करून पूजनाला आरंभ करूया.
आचमन
पुढील ३ नावे उच्चारल्यावर प्रत्येक नावाच्या शेवटी डाव्या हाताने पळीने पाणी उजव्या हातावर घेऊन प्यावे –
श्री केशवाय नमः ।
श्री नारायणाय नमः ।
श्री माधवाय नमः ।
या नावाने हातावर पाणी घेऊन खाली ताम्हणात सोडावे –
श्री गोविन्दाय नमः ।
त्यानंतर पुढील नावे अनुक्रमे उच्चारावी –
विष्णवे नमः । मधुसूदनाय नमः । त्रिविक्रमाय नमः । वामनाय नमः । श्रीधराय नमः । हृषीकेशाय नमः । पद्मनाभाय नमः । दामोदराय नमः । संकर्षणाय नमः । वासुदेवाय नमः । प्रद्युम्नाय नमः । अनिरुद्धाय नमः । पुरुषोत्तमाय नमः । अधोक्षजाय नमः । नारसिंहाय नमः । अच्युताय नमः । जनार्दनाय नमः । उपेन्द्राय नमः । हरये नमः । श्रीकृष्णाय नमः ।
(हात जोडावे.)
प्रार्थना
श्रीमन्महागणाधिपतये नमः ।
(गणांचा नायक असलेल्या अशा श्री गणपतीला मी नमस्कार करतो.)
इष्टदेवताभ्यो नमः ।
(माझ्या आराध्य देवतेला मी नमस्कार करतो.)
कुलदेवताभ्यो नमः ।
(कुलदेवतेला मी नमस्कार करतो.)
ग्रामदेवताभ्यो नमः ।
(ग्रामदेवतेला मी नमस्कार करतो.)
स्थानदेवताभ्यो नमः ।
(येथील स्थानदेवतेला मी नमस्कार करतो.)
वास्तुदेवताभ्यो नमः ।
(येथील वास्तुदेवतेला मी नमस्कार करतो.)
आदित्यादिनवग्रहदेवताभ्यो नमः ।
(सूर्यादि नऊ ग्रहदेवतांना मी नमस्कार करतो.)
सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः ।
(सर्व देवांना मी नमस्कार करतो.)
सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमो नमः ।
(सर्व ब्राह्मणांना (ब्रह्म जाणणार्‍यांना) मी नमस्कार करतो.)
अविघ्नमस्तु ।
(सर्व संकटांचा नाश होवो.)
सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलो गजकर्णकः ।
लम्बोदरश्च विकटो विघ्ननाशो गणाधिपः ।।
धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचन्द्रो गजाननः ।
द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि ।।
विद्यारंभे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा ।
संग्रामे संकटेचैव विघ्नस्तस्य न जायते ।।
(सुंदर मुख असलेला, एक दात असलेला, फिक्कट करडा रंग असलेला, हत्तीप्रमाणे कान असलेला, विशाल पोट असलेला, (दुर्जनांच्या नाशासाठी) विक्राळ रूप असलेला, संकटांचा नाश करणारा, गणांचा नायक धुरकट रंगाचा, गणांचा प्रमुख, मस्तकावर चंद्र धारण करणारा आणि हत्तीप्रमाणे तोंड असलेला ह्या श्री गणपतीच्या बारा नावांचे विवाहाच्या वेळी, विद्याभ्यास चालू करतांना, (घरात) प्रवेश करतांना अथवा (घरातून) बाहेर पडतांना, युद्धावर जातांना किंवा संकटकाळी जो पठण करील किंवा ऐकेल त्याला विघ्ने येणार नाहीत.)
शुक्लाम्बरधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजम् ।
प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये ।।
(सर्व संकटांच्या नाशासाठी शुभ्र वस्त्र नेसलेल्या, शुभ्र रंग असलेला, चार हात असलेल्या प्रसन्न मुख असलेल्या अशा देवाचे (भगवान श्रीविष्णूंचे) मी ध्यान करतो.)
सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके ।
शरण्ये त्र्यंबके गौरि नारायणि नमोऽस्तुते ।।
(सर्व मंगलामध्ये मंगल, पवित्र, सर्वांचे कल्याण करणार्‍या, तीन डोळे असलेल्या, सर्वांचे शरण स्थान असलेल्या, शुभ्र वर्णअसलेल्या हे नारायणीदेवी, मी तुला नमस्कार करतो.)
सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममङ्गलम् ।
येषां हृदिस्थो भगवान्मङ्गलायतनं हरिः ।।
(मंगल अशा निवासात (वैकुंठात) रहाणारे भगवान श्रीविष्णु ज्यांच्या हृदयामध्ये असतात, त्यांची सर्व कामे नेहमी मंगल होतात.)
तदेव लग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबलं तदेव ।
विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेऽङ्घ्रियुगं स्मरामि ।।
(हे लक्ष्मीपती (विष्णो), तुझ्या चरणकमलांचे जे स्मरण तेच लग्न, तोच उत्तम दिवस, तेच ताराबळ, तेच चंद्रबळ, तेच विद्याबळ आणि तेच दैवबळ (होय.))
लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराजयः ।
येषामिन्दीवरश्यामो हृदयस्थो जनार्दनः ।।
(निळसर काळा रंग असलेला सर्वांचे कल्याण करणारा असा (भगवान विष्णु) ज्यांच्या हृदयामध्ये वास करतो, त्यांचा पराजय कसा होईल ! त्यांचा नेहमी विजय होईल, त्यांना सर्व (इच्छित) गोष्टी प्राप्त होतील !)
यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ।
तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ।।
(जेथे महान योगी असा (भगवान) श्रीकृष्ण आणि महान धनुर्धारी अर्जुन आहेत, तेथे ऐश्वर्य अन् जय निश्चित असतो, असे माझे मत आणि अनुमान आहे.)
विनायकं गुरुं भानुं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् ।
सरस्वतीं प्रणौम्यादौ सर्वकार्यार्थसिद्धये ।।
(सर्व कार्ये सिद्धीस जाण्यासाठी प्रथम गणपति, गुरु, सूर्य, ब्रह्मा-विष्णु-महेश आणि सरस्वतीदेवी यांना नमस्कार करतो.)
अभीप्सितार्थसिद्धयर्थं पूजितो यः सुरासुरैः ।
सर्वविघ्नहरस्तस्मै गणाधिपतये नमः ।।
(इच्छित कार्य सिद्धीस जाण्यासाठी देव आणि दानव सर्वांना पूजनीय असलेल्या आणि सर्व संकटांचा नाश करणार्‍या अशा गणनायकाला मी नमस्कार करतो.)
सर्वेष्वारब्धकार्येषु त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः ।
देवा दिशन्तु नः सिद्धिं ब्रह्मेशानजनार्दनाः ।।
(तिन्ही लोकांचे स्वामी असलेले ब्रह्मा-विष्णु-महेश हे त्रिदेव (आम्हाला) सुरू केलेल्या सर्व कार्यांमध्ये यश देवोत.)
देशकाल
आपल्या डोळ्यांना पाणी लावून पुढील देशकाल म्हणावा.
श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणो द्वितीये परार्धे विष्णुपदे श्रीश्वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे युगे युगचतुष्के कलियुगे प्रथमचरणे जम्बुद्वीपे भरतवर्षे भरतखण्डे दक्षिणपथे रामक्षेत्रे बौद्धावतारे आर्यावर्त देशे शालिवाहन शके अस्मिन् वर्तमाने व्यावहारिके शुभकृत् नाम संवत्सरे दक्षिणायने ग्रीष्म ऋतौ आषाढ मासे शुक्ल पक्षे पौर्णिमायां तिथौ सौम्य वासरे पूर्वाषाढा दिवस नक्षत्रे, ऐंद्र (१२:४४ नंतर वैधृति) योगे विष्टि(दु. २.०५ नंतर बव) करणे, धनु स्थिते वर्तमाने श्रीचंद्रे, मिथुन स्थिते वर्तमाने श्रीसूर्ये, मीन स्थिते वर्तमाने श्रीदेवगुरौ, मकर स्थिते वर्तमाने श्रीशनैश्चरौ, शेषेषु सर्वग्रहेषु यथायथं राशिस्थानानि स्थितेषु एवङ् ग्रह-गुणविशेषेण विशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ…
महापुरुष भगवान श्रीविष्णूंच्या आज्ञेने प्रेरित झालेल्या या ब्रह्मदेवाच्या दुसर्‍या परार्धामधील विष्णुपदातील श्रीश्वेत-वराह कल्पामधील वैवस्वत मन्वंतरातील अठ्ठाविसाव्या युगातील चतुर्युगातील कलियुगाच्या पहिल्या चरणातील आर्यावर्त देशातील (जम्बुद्वीपावरील भरतवर्षामध्ये भरत खंडामध्ये दंडकारण्य देशामध्ये गोदावरी नदीच्या दक्षिण तटावर बौद्ध अवतारात रामक्षेत्रात) सध्या चालू असलेल्या शालिवाहन शकातील व्यावहारिक शुभकृत् नावाच्या संवत्सरातील (वर्षातील) दक्षिणायनातील ग्रीष्म ऋतूतील आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील आजच्या पौर्णिमा तिथीला पूर्वाषाढा नक्षत्रातील ऐंद्र योगातील शुभघडीला, म्हणजे वरील गुणविशेषांनी युक्त शुभ आणि पुण्यकारक अशा तिथीला)
संकल्प
(उजव्या हातात अक्षता घ्याव्यात आणि पुढील संकल्प म्हणावा.)
मम आत्मनः परमेश्वर-आज्ञारूप-सकल-शास्त्र-श्रुतिस्मृति-पुराणोक्त-फल-प्राप्तिद्वारा श्री परमेश्वर-प्रीत्यर्थं श्री सद्गुरुनाथदेवता-प्रीत्यर्थं पूजनम् अहं करिष्ये । तत्रादौ निर्विघ्नता सिद्ध्यर्थं महागणपतिपूजनं करिष्ये । शरीरशुद्ध्यर्थं दशवारं विष्णुस्मरणं करिष्ये । कलश-घण्टा-दीप-पूजनं च करिष्ये ।
(‘करिष्ये’ म्हटल्यावर प्रत्येक वेळी डाव्या हाताने पळीभर पाणी उजव्या हातावरून खाली सोडावे.)
(मला स्वतःला परमेश्वराची आज्ञास्वरूप असलेल्या सर्व शास्त्र-श्रुति-स्मृति-पुराणातील फळ मिळवून परमेश्वराला प्रसन्न करण्यासाठी श्री सद्गुरुनाथदेवांना प्रसन्न करण्यासाठी मी पूजा करत आहे. त्यामध्ये पहिल्यांदा विघ्ननाशनासाठी महागणपतिपूजन करत आहे. शरिराच्या शुद्धीसाठी दहा वेळा विष्णुस्मरण करत आहे. तसेच कलश, घंटा आणि दिव्याची पूजा करत आहे.)
श्रीगणपतिपूजन
(ताम्हणामध्ये तांदुळ घेऊन त्यावर विडा आणि नारळ ठेवावा. पुढील मंत्र म्हणून नारळावर श्री गणपतीचे आवाहन करावे आणि त्याची पूजा करावी.)
वक्रतुण्ड महाकाय कोटिसूर्यसमप्रभ ।
निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ।।
(वळलेली सोंड, विशाल शरीर, कोटी सूर्यांचा प्रकाश असलेल्या हे (गणेश) देवा, माझी सर्व कामे नेहमी विघ्नरहित कर.)
ऋद्धि-बुद्धि-शक्ति-सहित-महागणपतये नमो नमः ।
(ऋद्धि, बुद्धि आणि शक्ति यांसहित महागणपतीला नमस्कार करतो.)
महागणपतिं साङ्गं सपरिवारं सायुधं सशक्तिकम् आवाहयामि ।
(महागणपतीला सर्वांगांनी आपल्या परिवारासह आपल्या शस्त्रांसहित आणि सर्वशक्तीनिशी येण्याचे आवाहन करतो.)
महागणपतये नमः । ध्यायामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून ध्यान करतो.)
महागणपतये नमः । आवाहयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून आवाहन करतो.)
(नारळावर अक्षता घालाव्या.)
महागणपतये नमः । आसनार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून आसनाप्रती अक्षता अर्पण करतो.)
(अक्षता वाहाव्यात.)
महागणपतये नमः । पाद्यं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून पाय धुण्यासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(एक पळीभर पाणी घालावे.)
महागणपतये नमः । अर्घ्यं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून अर्घ्यासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(एक पळीभर पाणी घेऊन त्यात गंध आणि फूल घालून ते पाणी नारळावर घालावे.)
महागणपतये नमः । आचमनीयं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून आचमनासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(एक पळीभर पाणी घालावे.)
महागणपतये नमः । स्नानं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून स्नानासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(एक पळीभर पाणी घालावे.)
महागणपतये नमः । कार्पासवस्त्रं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून वस्त्र अर्पण करतो.)
(कापसाचे वस्त्र घालावे.)
महागणपतये नमः । उपवीतार्थे (यज्ञोपवीतं / अक्षतान्) समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून उपवीत म्हणून (जानवे / अक्षता) अर्पण करतो.)
(जानवे किंवा अक्षता वाहाव्यात.)
महागणपतये नमः । चन्दनं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून गंध अर्पण करतो.)
(नारळाला गंध लावावे.)
ऋद्धिसिद्धिभ्यां नमः । हरिद्राकुङ्कुमं समर्पयामि ।
(ऋद्धि आणि सिद्धि यांना नमस्कार करून हळद-कुंकू अर्पण करतो.)
(हळद आणि पिंजर वाहावी.)
महागणपतये नमः । सिन्दूरं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून शेंदूर अर्पण करतो.)
(शेंदूर लावावा.)
महागणपतये नमः । अलङ्कारार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून अलंकार म्हणून अक्षता अर्पण करतो.)
(अक्षता वाहाव्यात.)
महागणपतये नमः । पूजार्थे कालोद्भवपुष्पाणि समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून पूजेसाठी सध्याच्या काळात फुलणारी फुले अर्पण करतो.)
(फुले वाहावी.)
महागणपतये नमः । दूर्वाङ्कुरान् समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून दूर्वा अर्पण करतो.)
(दूर्वा वाहाव्यात.)
महागणपतये नमः । धूपं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून धूप अर्पण करतो.)
(उदबत्ती ओवाळावी.)
महागणपतये नमः । दीपं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून दीप दाखवतो.)
(निरांजन ओवाळावे.)
महागणपतये नमः । नैवेद्यार्थे गुडखाद्य (गूळ-खोबरे) नैवेद्यं निवेदयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून नैवेद्यासाठी गूळ-खोबरे निवेदन करतो.)
(गूळ-खोबर्‍याचा नैवेद्य दाखवावा.)
(डोळ्यांवर डावा हात ठेवून उजव्या हातात दूर्वा किंवा फूल घेऊन त्याच्यावर पाणी घालावे. ते पाणी नैवेद्यावर शिंपडून नैवेद्य दाखवावा आणि पुढील मंत्र म्हणावेत.)
प्राणाय स्वाहा ।
(हे प्राणासाठी अर्पण करत आहे.)
अपानाय स्वाहा ।
(हे अपानासाठी अर्पण करत आहे.)
व्यानाय स्वाहा ।
(हे व्यानासाठी अर्पण करत आहे.)
उदानाय स्वाहा ।
(हे उदानासाठी अर्पण करत आहे.)
समानाय स्वाहा ।
(हे समानासाठी अर्पण करत आहे.)
ब्रह्मणे स्वाहा ।
(हे ब्रह्माला अर्पण करत आहे.)
(ते फूल किंवा दूर्वा नारळावर वाहाव्यात.)
महागणपतये नमः । नैवेद्यं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून नैवैद्य अर्पण करतो.)
मध्ये पानीयं समर्पयामि ।
(मध्ये पिण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)
उत्तरापोशनं समर्पयामि ।
(आपोशनासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)
हस्तप्रक्षालनं समर्पयामि ।
(हात धुण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)
मुखप्रक्षालनं समर्पयामि ।
(तोंड धुण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)
करोद्वर्तनार्थे चन्दनं समर्पयामि ।
(हाताला लावण्यासाठी चंदन अर्पण करत आहे.)
मुखवासार्थे पूगीफलताम्बूलं समर्पयामि ।
(मुखवासासाठी पान-सुपारी अर्पण करत आहे.)
दक्षिणां समर्पयामि । (दक्षिणा अर्पण करत आहे.)
(‘समर्पयामि’ म्हणतांना हातावर पाणी घेऊन सोडावे.)
महागणपतये नमः । कर्पूरदीपं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून कापराची आरती अर्पण करतो.)
(कापराची आरती ओवाळावी.)
अचिन्त्याव्यक्तरूपाय निर्गुणाय गुणात्मने ।
समस्तजगदाधारमूर्तये ब्रह्मणे नमः ।।
(मनाच्या आकलनशक्तीच्या पलीकडे असलेला, निराकार, निर्गुण, आत्मस्वरूपी, सर्व जगाला आधारभूत अशा ब्रह्माला मी नमस्कार करतो.)
महागणपतये नमः । मन्त्रपुष्पाञ्जलिं समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून मंत्रपुष्पांजली अर्पण करतो.)
(गंध, फूल, अक्षता आणि दूर्वा नारळावर वाहाव्यात.)
महागणपतये नमः । नमस्कारान् समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार अर्पण करतो.)
(नमस्कार करावा.)
महागणपतये नमः । प्रदक्षिणां समर्पयामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून प्रदक्षिणा अर्पण करतो.)
(प्रदक्षिणा घालावी.)
कार्यं मे सिद्धिमायातु प्रसन्ने त्वयि धातरि ।
विघ्नानि नाशमायान्तु सर्वाणि गणनायक ।।
(हे गणपति, तुझे अधिष्ठान असता आणि तू प्रसन्न असता माझे कार्य सिद्धीस जावो अन् त्यामध्ये येणार्‍या संकटांचा नाश होवो.)
अनया पूजया सकल-विघ्नेश्वर-विघ्नहर्ता महागणपतिः प्रीयताम् ।
(ह्या पूजेने सर्व संकटांचा नाश करणारा महागणपति प्रसन्न होवो.)
(उजव्या हातावर पाणी घेऊन ते ताम्हणात सोडावे.)
त्यानंतर शरीरशुद्धीसाठी दहा वेळा श्रीविष्णूचे स्मरण करावे – नऊ वेळा ‘विष्णवे नमो’ आणि शेवटी ‘विष्णवे नमः ।’ असे म्हणावे. शेवटी गुरूंना काया, वाचा आणि मने असे संपूर्णपणे शरण जाऊन नमस्कार करावा.
गुरुपूजनाच्या पूजाविधीतील पुढील भागात कलशपूजन, घंटापूजन, दीपपूजन, श्री सद्गुरुपूजन यांविषयी पाहूया. ‘गुरुपौर्णिमा पूजाविधी (अर्थासह) (भाग २)’ वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा ।
