अनुक्रमणिका
नवविधा भक्ती आपल्याला ईश्वरापर्यंत घेऊन जाते. नवविधा भक्ती म्हणजे देवाला आळवण्याचे विविध प्रकार आहेत. आत्मनिवेदन ही नवविधा भक्तीची सर्वोच्च पायरी आहे. भक्ताला भावजागृतीसाठी प्रयत्न करणे महत्त्वाचे असते. नवविधा भक्तीतील प्रत्येक भक्तीचे प्रकार वाचून त्याची अनुभूती घेऊया.
ईश्वराप्रती परम प्रेम म्हणजे भक्ती ! मानवाचा सर्वश्रेष्ठ धर्म म्हणजे भगवान श्रीकृष्णाप्रती असणारी भक्ती ! भक्तीने मन आनंदी आणि शांत रहाते. गोपींची श्रीकृष्ण भक्ती, हनुमानाची दास्यभक्ती, देवर्षि नारदांची निस्सीम भक्ती अशी भक्तीची अनेक उदाहरणे आहेत. हल्लीच्या काळात भक्तीच्या उदाहरणामध्ये सनातन संस्थेचे प्रेरणास्थान प.पू. भक्तराज महाराजांनी पंढरपूर येथे पांडुरंगाला पेढा भरवला आणि त्याने तो भक्षण केला. ही उदाहरणे भक्तीसाठी प्रेरणादायी आहेत. भक्ती ही भगवंतावर प्रेम करण्याची आणि त्याचे प्रेम अनुभवण्याची प्रक्रिया आहे. भगवंताशी अनुसंधानात रहाण्यासाठी भक्तीच आवश्यक ! भक्तीने हृदयात भगवंताचे तत्त्व जागृत करूया.
भक्ती ही कृती नसून २४ घंटे असणारी वृत्ती असणे
स्वतःला भक्त म्हणवणारे काही लोक दिवसातून एक घंटा देवाचे नाव घेतात आणि मग म्हणतात, ‘‘आता २३ घंटे कसेही वागले, तरी प्रत्यवाय (हरकत) नाही.’’ पतिव्रता असे म्हणू शकेल का की, मी केवळ एक घंटा पातिव्रत्य पाळणार आणि मग २३ घंटे कसेही वागणार ?
(संदर्भ – सनातनचा ग्रंथ : ‘सुगम भक्तीयोग’)
नवविधा भक्तीचे प्रकार
एके दिवशी हिरण्यकश्यपूने त्याच्या पुत्राला मांडीवर घेऊन विचारले की, बाळ प्रल्हादा, इतके दिवस तू गुरुजींकडून जे ज्ञान प्राप्त केलेस त्यांपैकी काही चांगल्या गोष्टी मला सांग. तेव्हा प्रल्हाद म्हणाला, ‘‘भगवान विष्णूंच्या भक्तीचे ९ प्रकार आहेत’’, असे म्हणून त्याने नवविधा भक्तीचे प्रकार हिरण्यकश्यपूला सांगितले.
श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् ।
अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ।।
अर्थ : श्रवण, कीर्तन, स्मरण, पादसेवन, अर्चन, वंदन, दास्य, सख्य आणि आत्मनिवेदन असे भक्तीचे ९ प्रकार आहेत. या ९ प्रकारांनाच नवविधा भक्ती असे म्हणतात.
१. श्रवणभक्ती
भगवंताच्या यश, गुण, माहात्म्य इत्यादी गोष्टी श्रद्धायुक्त अंत:करणाने ऐकणे ही श्रवणभक्ती होय.
२. कीर्तन
कीर्तनात जे वातावरण निर्माण होते, त्यात भावविवशता आणि आनंदमयता आपोआप प्राप्त होते.
३. स्मरणभक्ती
सतत भगवंताचे स्मरण करणे ही स्मरणभक्ती होय.
४. पादसेवनभक्ती
देवता किंवा गुरु यांच्या चरणांचे पूजन किंवा स्मरण ही पादसेवनभक्ती होय.
५. अर्चनभक्ती
श्रद्धा आणि आदर यांनी युक्त अशी पूजा करणे याला अर्चनभक्ती म्हणतात.
६. वंदनभक्ती
भगवंताच्या पुढे नतमस्तक होऊन त्याच्या अनंत महिम्यांचे अंतरात ध्यान करत, त्याची स्तुती करणे याला वंदनभक्ती म्हणतात.
७. दास्यभक्ती
श्रीहरि हाच माझा मायबाप आहे, प्रभु सर्वकाही आहे आणि मी त्याचा सेवक आहे, ही दास्यभक्ती आहे.
८. सख्यभक्ती
परमात्मा हा माझा मित्र आहे, साथी आहे, बंधू आहे, अशा प्रकारे भक्ती करणे, याला सख्यभक्ती म्हणतात.
९. आत्मनिवेदन
ही भक्तीची सर्वोच्च पायरी आहे. यामध्ये सर्वस्वी शरण जाणे होय. आपला सर्व भार प्रभूवर टाकणे, याला आत्मनिवेदन असे म्हणतात. आत्मनिवेदन भक्ताला अशा अवस्थेत घेऊन जाते की, तेथून त्याला सर्व विश्वच भगवन्मय होऊन जाते.
अशी ही नवविधा भक्ती आपल्याला ईश्वरापर्यंत घेऊन जाते. यातील पहिले ३ प्रकार परमेश्वराप्रती श्रद्धा उत्पन्न करण्यासाठी साहाय्यक ठरतात. पुढचे ३ हे भगवंताच्या सगुण रूपांशी संबंधित आहेत आणि शेवटचे तीन हे आंतरिक भाव आहेत. पहिल्या तिन्हीत नामाला विशेष महत्त्व आहे.
अ. आत्मनिवेदनाचे महत्त्व !
जे होत आहे, ते सांगत रहावे. आत्मनिवेदन महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे जे होत आहे, ते चूक कि बरोबर हे सांगता येते. नाहीतर ‘मला येते, मला कळते’, असे होते.
– (परात्पर गुरु) डॉ. आठवले
