गुरु, सद्गुरु आणि परात्परगुरु

आपल्याला केवळ गुरु आणि संत हेच शब्द माहीत असतात. गुरूंच्या आध्यात्मिक स्तरानुसार गुरु, सद्गुरु आणि परात्परगुरु असे गुरूंचे तीन प्रकार आहेत. प्रस्तुत लेखात आपण त्या प्रत्येक प्रकारच्या गुरूंची व्याख्या आणि अर्थ, आध्यात्मिक पातळी (टक्के), त्यांच्यामुळे स्वतःला अन् इतरांना येणार्‍या अनुभूती, त्यांची स्वत:ची साधना, त्यांच्या बोलण्यातील विषय, ते शिष्यांकडून साधना कशी करवून घेतात, त्यांची शिकवण्याची पद्धत, त्यांचे कार्य, शब्द आणि शब्दातीत शिकवणे, त्यांच्यातील त्रिगुणांचे प्रमाण यांबरोबरच त्यांच्यात असलेले विविध आध्यात्मिक गुणांचे प्रमाण (उदा. भाव, अव्यक्त भाव, तळमळ, नेतृत्व, प्रीती अन् अहं) यांविषयीची तुलनात्मक माहिती सारणींच्या माध्यमातून पाहू. या माहितीवरून गुरूंच्या आध्यात्मिक कार्याची व्याप्ती आणि महत्त्व यांची जाणीव होऊन हिंदु धर्माची महानताही लक्षात येईल.

१. व्याख्या, अर्थ, कार्य आणि शिष्याच्या उन्नतीतील वाटा

२. सर्वसाधारण व्यक्ती, शिष्य आणि गुरु, सद्गुरु अन्
परात्पर गुरु यांची आध्यात्मिक पातळी आणि त्यांच्यातील त्रिगुणांचे प्रमाण

सात्त्विक, राजसिक आणि तामसिक हे शब्द सर्वसाधारण व्यक्तीच्या संदर्भात लागू पडतात. एकदा व्यक्तीची आध्यात्मिक पातळी५० टक्क्यांहून जास्त झाली की, तिची वृत्ती अंतर्मुख होते. मग प्रकृतीतील त्रिगुणांना महत्त्वच उरत नाही. त्रिगुणांचे प्रमाण पुढे सारणीत दिल्याप्रमाणे साधारणतः तसेच रहाते; मात्र एकूण त्रिगुण संख्यात्मक दृष्टीने घटतात, म्हणजेच त्रिगुणातीत होण्याच्या, पुरुषतत्त्वाच्या दिशेने प्रगती होते.

३. विविध घटकांचे सर्वसाधारण तुलनात्मक प्रमाण

टीप १ – शक्तीच्या स्पंदनांपेक्षा आनंदाची स्पंदने १० लक्षपटींनी सूक्ष्म आहेत आणि आनंदाच्या स्पंदनांपेक्षा शांतीची अनुभूती अनंतपटींनी सूक्ष्मतम आहे; म्हणून सूक्ष्मातील कळायला लागल्यावर साधकाला प्रथम शक्तीच्या, पुढे आनंदाच्या आणि सर्वांत शेवटी शांतीच्या पातळीच्या गुरूंची ओळख पटते. (मूळस्थानी)

संदर्भ : सनातन-निर्मित ग्रंथ ‘गुरूंचे महत्त्व, प्रकार आणि गुरुमंत्र’

४. संतांचे प्रकार, त्यांची पातळी, एकूण संतांपैकी प्रमाण आणि कार्याचा उद्देश

५. खर्‍या संतांचे प्रकार, त्यांची पातळी, खर्‍या संतांपैकी प्रमाण आणि कार्याची पद्धत

यांच्या कार्याचा उद्देश एकच असतो आणि तो म्हणजे इतरांचे आध्यात्मिकदृष्ट्या भले व्हावे.

– डॉ. आठवले (१८.६.२०१४)

६. खर्‍या गुरूंची लक्षणे

(परात्पर गुरु) कै. परशराम पांडे महाराज

‘जो सत्कुलात जन्माला आला आहे, सदाचारी आहे, शुद्ध भावना असलेला आहे, इंद्रिये ज्याच्या ताब्यात आहेत, जो सर्व शास्त्रांचे सार जाणणारा आहे, परोपकारी आहे, भगवंताशी नेहमी अनुसंधानित आहे, ज्याची वाणी चैतन्यमय आहे, ज्याच्यात तेज आणि आकर्षणशक्ती आहे, जो शांत असतो; वेद, वेदार्थाचा पारदर्शी आहे; योगमार्गात ज्याची प्रगती आहे; ज्याचे हृदय ईश्वराप्रमाणे आहे (त्याचे कार्य ईश्वरेच्छेने होते), अशा प्रकारचे गुण ज्याच्यामध्ये आहेत, तोच शास्त्रसंमत गुरु होण्यासाठी योग्य आहे. असे गुरुच दीक्षित शिष्याचेच नव्हे, तर सर्व जगाचे हित साधू शकतात.’

(संदर्भ : शारदातिलक)

– (परात्पर गुरु) कै. परशराम पांडे महाराज (३०.६.२०१८)