‘हळद’ या पिकाची लागवड कशी करावी ?

हळदीची योग्य वेळी लागवड, सुधारित वाणाचा (जातींचा) वापर, सेंद्रिय खतांचा भरपूर वापर, योग्य वेळी पाणी व्यवस्थापन आणि पीक संरक्षण इत्यादी गोष्टींचा अवलंब केल्यास निश्चितच शेतकर्‍यांना हळदीचे भरघोस उत्पन्न मिळण्यास साहाय्य होईल.

१. हवामान

हळद हे उष्ण कटिबंधीय वातावरणात घेतले जाणारे महत्त्वाचे मसाल्याचे पीक आहे. हळद हे वाळवलेले कंद, तसेच मृदकाष्ठीय झाड आहे. हळदीचे उगमस्थान आग्नेय आशिया हे आहे. हळदीचा वापर मसाला, तसेच औषधे आणि सौंदर्यप्रसाधने यांमध्ये होतो. भारतात हळदीखालील क्षेत्र १ लाख ७२ सहस्र हेक्टर (१ हेक्टर म्हणजे अडीच एकर) आणि उत्पादन ८ लाख ५१ सहस्र ७०० टन इतके आहे. भारतात आंध्रप्रदेश हे राज्य हळदीच्या उत्पादनात अग्रेसर आहे. महाराष्ट्र, तमिळनाडू, ओडिशा, केरळ, कर्नाटक आणि बिहार या राज्यांतही हळदीचे पीक घेतले जाते. पावसाच्या सर्व भूप्रदेशांमध्ये हे पीक घेतले जाते.

 

२. भूमी

उत्तम निचर्‍याची, मध्यम काळी, नदीकाठची पोयटा माती हळदीसाठी अतीउत्तम आहे. चुनखडीयुक्त आणि चोपण भूमी टाळावी.

डॉ. निवृत्ती चव्हाण

 

३. पूर्वमशागत

हळद हे भूमीत वाढणारे खोड आहे. त्यामुळे भूमी जितकी भुसभुशीत, तितके हळदीचे उत्पादन चांगले मिळते. त्यासाठी भूमी उभी-आडवी २ ते ३ वेळा १८ ते २२ सें.मी. खोल नांगरून घ्यावी. पहिली नांगरणी मार्चमध्ये करावी. भूमी १५ ते २० दिवस उन्हात तापू द्यावी. त्यानंतर दुसरी नांगरणी करून आणि ढेकळे फोडून २५ ते ४० टन चांगले कुजलेले शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मातीत मिसळून घ्यावे. (गोमय उपलब्ध असल्यास त्याचाही उपयोग करू शकतो.) एक-दोन कुळवाच्या पाळ्या देऊन इतर पिकांचे अवशेष आणि धसकटे वेचून भूमी स्वच्छ करावी. काही ठिकाणी मेंढ्याही बसवतात.

 

४. हंगाम आणि लागवडपद्धती

४ अ. हंगाम

हळदीची लागवड अक्षय्य तृतीयेपासून म्हणजे एप्रिलच्या शेवटच्या आठवड्यापासून ते मे मासाच्या शेवटपर्यंत करणे आवश्यक आहे. उशिरात उशिरा हळदीची लागवड जून मासाच्या पहिल्या पंधरवड्यात करावी. हळदीच्या लागणीस विलंब झाल्यास त्याचा उत्पादनावर अनिष्ट परिणाम झाल्याचे दिसून येतो.

४ आ. लागवड पद्धती

हळदीची लागवड दोन पद्धतींनी केली जाते.

४ आ १. सरी-वरंबा पद्धत : या पद्धतीने हळद लागवड करण्यासाठी ७५ सें.मी. अंतरावर सर्‍या पाडाव्यात. सरीच्या दोन्ही बाजूस दोन गड्ड्यांमध्ये ३० सें.मी. अंतर ठेवून लागवड करावी.

४ आ २. रुंद-वरंबा पद्धत (गादी वाफे पद्धत) : या पद्धतीने लागवड करायची झाल्यास १.५ मीटर अंतरावर सर्‍या पाडाव्यात, म्हणजे दोन सर्‍यांच्या मध्ये ९० सें.मी. ते १ मीटरचा गादी वाफा सिद्ध होतो. या गादीच्या वाफ्यावर किंवा रुंद वरंब्यावर दोन ओळीतील आणि दोन झाडांतील अंतर ३० सें.मी. इतके ठेवून लागवड केली जाते; मात्र या पद्धतीत भूमी समपातळीत असणे आवश्यक आहे. त्यामुळे वाफ्यांना सोडलेले पाणी व्यवस्थित देता येते आणि उत्पादनही चांगले येण्यास साहाय्य होते. रुंद वरंबा पद्धतीमध्ये रान बांधणी करून काही ठिकाणी उत्पादन अधिक घेता येते.

 

५. हळद बेण्याची निवड आणि बीजप्रक्रिया

हळदीची लागवड करण्यासाठी बेणे (कंद) निवडण्याची दक्षता घेणे आवश्यक आहे. हळकुंडे किंवा अंगठ्यापेक्षा मोठे गड्डे वापरणे चांगले असते. प्रत्येक जेठा (मुख्य कोंब) गड्ड्यावर ८ ते १० कोंब असतात. लागवडीसाठी वापरण्यात येणारे बेणे जून किंवा डोळे फुटलेले ४० ग्रॅम वजनाचे आणि मुळ्याविरहीत असावे. नासके आणि कुजके गड्डे बियाण्यासाठी वापरू नयेत.

५ अ. हळदीचे सुधारित वाण (जाती)

फुले स्वरूपा, सेलम, कृष्णा, टेकूरपेटा, राजापुरी, आंबेहळद (औषधी) आणि काळी हळद (तांत्रिक विधीसाठी)

 

६. आंतरपिके

हळद + श्रावण घेवडा, हळद + मुळा, हळद + पालेभाज्या (राजगिरा, तांबडा माठ, मेथी), हळद + मिरची इत्यादी

 

७. आंतरमशागत

आवश्यकतेनुसार २ ते ३ वेळा खुरपणी करून तणांचा बंदोबस्त करावा. ३ मासांनी गड्ड्यांना सरीतील माती उकरून भर द्यावी.

 

८. काढणी

हळदीचे पीक ८.५ ते ९ मासांत सिद्ध होते. गड्डे पक्व झाल्यावर हळदीची पाने पिवळी पडून सुकू लागतात आणि भूमीवर लोळतात. काढणीच्या अगोदर १५ दिवस पिकास पाणी देणे बंद करावे. वाळलेला पाला भूमीलगत विळ्याने कापून घ्यावा. भूमीत योग्य ओल असतांनाच हळदीचे कंद कुदळीने खणून काढावेत. काढणीच्या वेळी गड्ड्यांना इजा होणार नाही, याची काळजी घ्यावी. हळदीचे जेठे गड्डे आणि हळकुंडे वेगळी करावीत. जेठे गड्डे पुढील वर्षी बियाणासाठी सावलीत ढिग करून साठवावेत.

 

९. हळदीवरील प्रक्रिया तंत्रज्ञान

९ अ. हळद शिजवणे

हळद लोखंडी कढई किंवा काईल यांमध्ये शिजवली जाते. सर्वसाधारणपणे दोन क्विंटल ओली हळद बसेल, या क्षमतेपासून ८ ते १० क्विंटल हळद मावणार्‍या कढया किंवा लोखंडी काईल उपलब्ध असतात. या कढईत हळद भरून त्यावर ५ ते ८ सें.मी. पाणी राहील इतके पाणी आणि हळदीचा पाला घालून गोणपाटाने झाकून घ्यावे. यामुळे अल्प वेळ आणि इंधन यांत हळद शिजवता येते. हळद शिजण्यास दीड ते २ घंटे लागतात. हळद शिजली आहे का ? हे ओळखण्यासाठी तुरीची काडी हळकुंडात घुसवल्यास ती लगेच आरपार जाते.

हळद शिजवण्याची आणखी एक नवीन पद्धत आहे. तेलाच्या बॅरलचे सच्छिद्र ड्रम सिद्ध करून त्यामध्ये हळद भरून मूळच्या कढईत पाणी टाकावे. उकळत्या पाण्यात हे ड्रम ठेवून हळद शिजवली असता ती योग्य प्रकारे शिजते. यात अल्प वेळ, मनुष्यबळ आणि इंधन लागते. अशा मालास चकाकी येते. परिणामी बाजारभावही चांगला मिळतो. अशा पद्धतीचा वापर केल्यास अल्प वेळेत हळद व्यवस्थित शिजवली जाते आणि कामगार, श्रम अन् इंधन यांचा अपव्यय टाळता येतो.

९ आ. वाळवणे

शिजवलेली हळद ही चांगल्या कठीण फरशीच्या किंवा सिमेंट-काँक्रिटच्या खळ्यावर वाळवावी लागते. (हळद वाळवण्यासाठी ताडपत्री किंवा प्लास्टिकचा कागदसुद्धा वापरता येतो.) हळद चांगली वाळण्यास १० ते १५ दिवसांचा कालावधी आवश्यक असतो. हळद वाळवतांना ती पावसात भिजणार नाही किंवा दव आणि धुके यांमुळे ओली होणार नाही, याची काळजी घ्यावी.

९ इ. हळद पॉलिश करणे आणि त्याविषयीची प्रक्रिया

शिजवून आणि वाळवून सिद्ध झालेली हळद आपण विक्रीसाठी पाठवू शकत नाही; कारण ती आकर्षक दिसत नाही. हळकुंडावरील साल आणि माती यांचा थर काही अंशी हळकुंडावर बसलेला असतो. त्यामुळे हळद कठीण पृष्ठभागावर घासावी लागते. त्यानंतर हळकुंडावरील साल आणि मातीचे काही कण निघून जाऊन हळकुंड गुळगुळीत होते. त्याला चकाकी आणि पिवळेपणा येतो. त्यामुळे हळद आकर्षक दिसते. अशा मालास चांगला बाजारभाव मिळतो. यासाठी हळदीला पॉलिश करणे आवश्यक असते. हळद अल्प असल्यास हातात गोणपाट घेऊन पॉलिश केले जाते. जास्त हळद असल्यास पाण्याच्या बॅरलचा ड्रम सिद्ध करून, त्याला सर्वत्र छिद्रे पाडून, स्टँड आणि कणा बसवून त्याचा उपयोग पॉलिशसाठी करता येतो. याच तत्त्वावर मोठे डबे सिद्ध करून ते इलेक्ट्रिक मोटरवर फिरवून हळदीचे पॉलिश व्यापारी तत्त्वावर करून मिळते. हळद पॉलिश केल्यानंतर ती विक्रीसाठी सिद्ध होते किंवा तिची पावडर करून अर्धा ते एक किलोग्रॅमच्या प्लास्टिकच्या पिशव्यांमध्ये भरून विक्रीही करता येते.

 

१०. हळदीचे उत्पन्न

सुधारित तंत्रानुसार लागवड केल्यास ओल्या हळदीचे हेक्टरी २५० ते ३५० क्विंटल आणि वाळलेल्या हळदीचे ६० ते ७५ क्विंटल प्रती हेक्टरी उत्पादन मिळते.

 

११. हळदीचे ‘प्रो ट्रे’ (रोपांची लागवड करण्यासाठी वापरण्यात
येणारे प्लास्टिकचे ट्रे) रोपवाटिका आणि उत्पादन तंत्रज्ञान

या पद्धतीमध्ये एक डोळ्याची रोपे सिद्ध करून हळदीची लागवड केली जाते. त्यामुळे बियाणे अल्प लागते आणि उत्पादन खर्चही अल्प करता येतो.

११ अ. एक डोळा पद्धतीचे लाभ

११ अ.१. लागवडीसाठी अल्प बियाणे लागते.

११ अ.२. हेक्टरी खर्चही अल्प येतो.

११ अ.३. पीक अधिक प्रमाणात जगते.

११ अ.४. कंद लवकर (३ मासांत) निर्माण होतात.

११ अ.५. चांगल्या प्रतीचे कंद उत्पादित होतात.

११ अ.६. सिद्ध रोपे गादीवाफा किंवा सरी वरंब्यावर लावता येतात.

११ अ.७. लागवडीचा कालावधी वाढवणे शक्य आहे.

११ अ.८. ताज्या कंदाचे उत्पादन हे साधारण कंदाच्या सरासरी २५ टक्क्यांनी अधिक मिळते.

संकलक : डॉ. निवृत्ती रामचंद्र चव्हाण (आध्यात्मिक पातळी ६४ टक्के), एम्.एस्सी. (ॲग्रिकल्चर), पीएच्.डी., सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (२०.७.२०२२)

---

१२. घरी लागवड केलेल्या हळदीचे कंद कधी
काढावेत आणि त्यांपासून ‘हळद पूड’ कशी बनवावी ?

घरच्या लागवडीत वाफे किंवा कुंड्या यांमध्ये हळदीच्या कंदांची लागवड करून ४ जणांच्या कुटुंबाला वर्षभर पुरेल इतके हळदीचे उत्पन्न सहज घेता येते. साधारणपणे अक्षय्य तृतीयेपासून (साधारण १५ एप्रिलनंतर) मे मासाच्या शेवटच्या आठवड्यापर्यंत ही लागवड केली जाते. भूमीखाली हळदीच्या कंदांची वाढ होऊन ते परिपक्व होण्यास साधारण ८ ते ९ मासांचा कालावधी लागतो. पारंपरिक शेतीमध्ये पौष मासाला (डिसेंबर – जानेवारी मासात) आरंभ झाल्यानंतर हळद काढणी करण्याची पद्धत आहे. आजच्या लेखात ‘हळद काढणी आणि त्यानंतर घरच्या घरी हळदीची पूड कशी करावी ?’, याविषयी जाणून घेऊया.

१२ अ. ‘हळदीचे कंद काढण्यायोग्य झाले आहेत’, हे ओळखणे आणि ते काढणे

‘हळदीचे कंद काढण्यायोग्य झाले की, हळदीची पाने पिवळी होऊ लागतात आणि रोपे भूमीवर आडवी होतात. अशा वेळी या रोपांना पाणी देणे थांबवावे आणि १ – २ दिवसांनी सुकलेले वरचे रोप कापून टाकावे. माती मोकळी करून हळूवारपणे कंद बाहेर काढावेत.

१२ आ. कंद स्वच्छ करणे

काढलेल्या कंदांना पुष्कळ माती चिकटलेली असते. त्यामुळे एका टबमध्ये पाणी घेऊन त्यात हे कंद बुडवून हाताने चोळून स्वच्छ करावेत. ही कृती २ – ३ वेळा करून कंद पूर्णपणे स्वच्छ करावेत. कंदाचा गड्डा मोठा असतो. मध्यभागी अंगठ्याहून जाड असा मातृकंद आणि त्याला दोन्ही बाजूंनी बोटांप्रमाणे आलेले लहान कंद अशी रचना असते. हे लहान कंद मातृकंदापासून तोडून वेगळे करावेत आणि आवश्यक असल्यास पुन्हा एकदा धुऊन घ्यावेत.

१२ इ. कंद उन्हात वाळवणे

हे स्वच्छ झालेले कंद २ दिवस उन्हात वाळवून घ्यावे. पुढील लागवडीसाठी जितके आवश्यक असतील, तितके यांतील मातृकंद आणि अन्य मोठे कंद निवडून वेगळे काढावेत. हे कंद लाकडाची किंवा गोवर्‍यांची राख लावून मातीच्या लहान मडक्यात भरून ठेवावेत. असे केल्याने कंदांना बुरशी लागत नाही.

१२ ई. हळदीची पूड करणे

उर्वरित कंद चिरून त्याच्या पातळ चकत्या कराव्यात आणि या चकत्या कुरकुरीत होईपर्यंत उन्हात वाळवून घ्याव्यात. हळदीच्या चकत्या उन्हात पूर्ण वाळून त्यांतील ओलावा निघून गेल्यावर त्या मिक्सरमध्ये दळून घ्याव्यात आणि बारीक चाळणीने पूड चाळून घ्यावी. ही पूड पातेल्यात काढून ते सुती कापडाने झाकावे आणि पुन्हा १ – २ दिवस उन्हात ठेवावे. असे केल्याने ओलावा पूर्णपणे निघून जातो आणि हळद खराब होत नाही. त्यानंतर स्वच्छ आणि कोरड्या काचेच्या बाटलीत ‘हळद पूड’ भरून ठेवावी. अशा प्रकारे अत्यंत सोप्या पद्धतीने घरच्या घरी हळदीची पूड करता येते. यामध्ये कुठलीही भेसळ नसल्याने औषधोपचारांतही या हळदीचा उपयोग करता येतो.

१२ उ. हळदीच्या कंदांपासून स्वतः पूड बनवण्याचे लाभ

पेठेत मिळणारी ‘हळद पूड’ ही हळदीचे कंद उकळून त्यांची साल काढून सिद्ध केली जाते, तसेच रासायनिक प्रक्रिया केली जाते. त्यामुळे हळदीला पिवळा धम्मक रंग येतो. घरी केलेली ‘हळद पूड’ पेठेतील हळदीप्रमाणे पिवळी धम्मक दिसत नसली, तरीही वरील पद्धतीमध्ये तिच्यातील औषधी गुणधर्म टिकून रहातात आणि स्वादही उत्तम मिळतो.

१२ ऊ. घरच्या घरी केलेल्या हळदीच्या लागवडीचा अभ्यास

१२ ऊ.१. हळदीचे कंद लागवड केल्याचा दिनांक : वर्ष २०२१ मधील मे मासाचा शेवटचा आठवडा

१२ ऊ.२. रोपांची संख्या : १०

१२ ऊ.३. वाफ्याचा आकार : रुंदी – १ फूट, लांबी – २ फूट, उंची – ६ इंच

१२ ऊ.४. काढणीचा दिनांक : २३.१.२०२२

१२ ऊ.५. काढणीनंतर मिळालेल्या ओल्या कंदांचे वजन : ४ किलो २०० ग्रॅम

१२ ऊ.६. हळदीच्या चकत्या उन्हात वाळवून नंतर मिळालेली शुद्ध हळद पूड : ६०० ग्रॅम

या आठ मासांच्या कालावधीत वाफ्यामध्ये पालापाचोळ्याचे आच्छादन करणे आणि जीवामृत देणे हे नियमितपणे केले होते. अन्य कोणत्याही खताचा उपयोग केला नव्हता.’

– सौ. राघवी मयूरेश कोनेकर, ढवळी, गोवा. (२१.१२.२०२२)