१. पुण्यकारक
कुंभमेळा हा अतिशय पुण्यकारी असल्यामुळे त्या वेळी प्रयाग, हरद्वार (हरिद्वार), उज्जैन आणि त्र्यंबकेश्‍वर-नाशिक येथे स्नान केले असता अनंत पुण्यलाभ होतो. म्हणूनच कोट्यवधी भाविक अन् साधूसंत त्या ठिकाणी जमतात.
अ. ‘कुंभमेळ्याच्या काळात अनेक देवदेवता, मातृका, यक्ष, गंधर्व आणि किन्नरही भूमंडलाच्या कक्षेत कार्यरत असतात. साधना केल्याने या सर्वांचा आशीर्वाद मिळून आपली कार्यसिद्धी अल्प कालावधीत होते.
आ. गंगा, यमुना, सरस्वती, गोदावरी अन् क्षिप्रा या नद्यांच्या क्षेत्री कुंभमेळा असतो. नदीच्या पुण्यक्षेत्री वास करणार्‍या अनेक देवता, पुण्यात्मे, ऋषिमुनी, कनिष्ठ गण यांनाही या वेळी जागृती आलेली असल्याने यांचा आशीर्वाद मिळण्यासही साहाय्य मिळते.
इ. या काळातील पुण्यकर्माची सिद्धी अनंतपटींनी इतर काळापेक्षा अधिक असते. या काळात कर्माला कृती पूरक होते, तर कृतीला कर्माची संमती मिळते.
ई. कुंभमेळ्याच्या काळात आपतत्त्वदर्शक पुण्यलहरींचे भ्रमण सर्वत्र असल्याने मानवाच्या मनाचे शुद्धीकरण होऊन त्यात निर्माण होणार्‍या विचारांयोगे कृतीही फलदायी होते, म्हणजेच ‘कृती आणि कर्म’ दोन्ही शुद्ध होते.’
– एक विद्वान (सद्गुरु (सौ.) अंजली गाडगीळ यांचे लिखाण ‘एक विद्वान’ या नावाने प्रसिद्ध आहे.)
२. पापक्षालक
पवित्र तीर्थक्षेत्रांत स्नान करून पापक्षालन करावे, या हेतूने अनेक भाविक कुंभमेळ्यात कुंभक्षेत्री स्नान करतात.
३. गंगास्नान
या कुंभमेळ्यांच्या वेळी प्रयाग (गंंगा), हरद्वार (गंंगा), उज्जैन (क्षिप्रा) आणि त्र्यंबकेश्‍वर-नाशिक (गोदावरी) येथील तीर्थांत गंगा गुप्त रूपाने रहाते. कुंभमेळ्यात गंगास्नान धार्मिकदृृष्ट्या विशेष लाभ देणारे असल्याने भाविक अन् संत कुंभमेळ्यात स्नान करतात.
कुंभमेळ्यात स्नान केल्याने १ सहस्र अश्‍वमेध, १०० वाजपेय आणि पृथ्वीभोवती १ लक्ष प्रदक्षिणा केल्याचे पुण्य मिळते, तसेच १ सहस्र कार्तिक स्नान, १०० माघ स्नान आणि नर्मदेवरील १ कोटी वैशाख स्नान यांच्याएवढे एका कुंभस्नानाचे फळ आहे.
३ अ. कुंभमेळ्याच्या वेळी सत्पुरुषांनी गंगास्नान करण्याचे कारण
कुंभमेळ्याच्या वेळी सत्पुरुष गंगेत स्नान करतात; कारण त्या वेळी इतरांच्या स्नानामुळे अशुद्ध झालेली गंगा ही सत्पुरुषांच्या शक्तीमुळे शुद्ध होते.
३ आ. कुंभक्षेत्रे आणि गंगा नदी यांचा एकमेकांशी असलेला संबंध !
१. प्रयाग आणि हरद्वार येथील कुंभमेळे प्रत्यक्ष गंगा नदीच्याच तिरावर भरतात.
२. त्र्यंबकेश्‍वर-नाशिक येथील कुंभमेळा गोदावरी नदीच्या काठावर भरतो. गौतमऋषींनी गंगेला ‘गोदावरी’ या नावाने त्र्यंबकेश्‍वर-नाशिक क्षेत्री आणले. ब्रह्मपुराणात ‘विंध्य पर्वताच्या पलीकडील गंगा ही गौतमी (गोदावरी) या नावाने ओळखली जाते’, असे म्हटले आहे.
३. उज्जैन येथील कुंभमेळा क्षिप्रा नदीच्या काठावर भरतो. उत्तरवाहिनी असलेली ही पवित्र नदी ज्या ठिकाणी पूर्ववाहिनी होते, त्या ठिकाणी प्राचीन काळी एकदा तिला गंगा मिळाली होती. आज तेथे गणेश्‍वर नावाचे शिवलिंग आहे. तसेच स्कंदपुराणात क्षिप्रा नदीला गंगा मानले आहे.
अशा प्रकारे सर्व कुंभक्षेत्रांचा इतिहास गंगा नदीशी संबंधित आहे.
३ इ. कुंभमेळ्याच्या ठिकाणी जलप्रवाहात
स्नान करण्याने ईश्‍वरीय ऊर्जा शरिरातून वहाणे
कुंभपर्वाचा संबंध खगोल आणि भूगोल यांच्याशी आहे. कुंभमेळ्याच्या वेळी असणार्‍या ग्रह-नक्षत्रांच्या स्थितीमुळे जी वैज्ञानिक ऊर्जा निर्माण होते, ती कुंभमेळ्याच्या ठिकाणी जलप्रवाहात प्रवाहित होते. अशा नदीच्या प्रवाहात स्नान केल्याने त्या जलस्पर्शाने ती ईश्‍वरीय ऊर्जा आपल्या शरिरातून वाहू लागते.
४. पितृतर्पण
गंगेचे प्रयोजनच मुळी ‘पितरांना मुक्ती देणे’ हे आहे. त्यामुळे कुंभमेळ्यात गंगास्नानासह पितृतर्पण करण्याची धर्माज्ञा आहे. ‘वायुपुराणा’त कुंभमेळा श्राद्धकर्मासाठी उपयुक्त असल्याचे सांगितले आहे.
५. संतसत्संग
कुंभमेळ्यात भारतातील विविध पिठांचे शंकराचार्य, १३ आखाड्यांचे साधू, महामंडलेश्‍वर, शैव आणि वैष्णव सांप्रदायिक, अनेक विद्वान, संन्यासी, संतमहात्मे एकत्र येतात. त्यामुळे कुंभमेळ्याचे स्वरूप अखिल भारतवर्षातील संतांच्या संमेलनासारखे भव्यदिव्य असते. कुंभमेळ्यामुळे भाविकांना संतसत्संगाची सर्वांत मोठी संधी उपलब्ध होते.
संदर्भ : सनातनचा ग्रंथ कुंभपर्वाचे माहात्म्य (कुंभपर्वक्षेत्रे आणि कुंभमेळे यांच्या वैशिष्ट्यांसह)
दर्शनात्तस्य तीर्थस्य नामसङ्कीतर्र्नादपि ।
मृत्तिकालम्भनाद्वापि नरः पापात्प्रमुच्यते ॥
– मत्स्यपुराण, अध्याय १०४, श्‍लोक ११
अर्थ : तीर्थराज प्रयागचे दर्शन घेणे, येथे नामजप करणे, तसेच येथील मातीला स्पर्श करणे, यांनी मनुष्य पापांपासून मुक्त होतो.
