दात घासण्यासाठी काय वापरावे
आणि काय वापरू नये ?

ब्रश करणे अर्थात दात घासणे ही नैमित्तिक कृती आहे. ‘ब्रश’ने दात घासणे आपल्या एवढ्या अंगवळणी पडले आहे की, अगदी लहानांपासून वृद्धांपर्यंतच्या म्हणजे सर्वांच्याच जीवनाचा जणू तो अविभाज्य घटकच झाला आहे ! यासंदर्भात आपला हिंदु धर्म काय सांगतो, हे जाणून घेतल्यास ‘नेमके कसे असावे’, हे आपल्याला लक्षात येईल. यादृष्टीने प्रस्तूत लेखात आपण दात घासण्यासाठी काय वापरावे आणि काय वापरू नये, हे त्याच्या अध्यात्मशास्त्रीय कारणमीमांसेसह पहाणार आहोत.

१. दंतधावन करण्यासाठी कडुनिंब, खदिर (खैर),
करंज, औदुंबर अशा वृक्षांचे काष्ठ (जाड काडी) वापरावे

१ अ. शास्त्र : ‘कडुनिंब, औदुंबर इत्यादींच्या काडीने दात घासल्याने दातावरील रजतमात्मक लहरींचे विघटन होऊन तोंडात शुद्ध वायूची उत्पत्ती होते. हा शुद्ध वायू देहाच्या पोकळीत हळूहळू संक्रमित होऊन देहातील पोकळ्यांना दिवसभर कार्य करण्यासाठी लागणारी उत्तेजना देण्यात यशस्वी होतो.’ – एक विद्वान (सौ. अंजली गाडगीळ यांच्या माध्यमातून, २९.१०.२००७, सकाळी ९.४६)

२. दंतधावन करण्यासाठी गायीच्या शेणाच्या गोवर्‍या
जाळून बनवलेली राखुंडी किंवा तुरटीची भुकटी वापरावी

२ अ. शास्त्र : ‘दात हे प्राबल्यदर्शक पृथ्वी आणि आप या तत्त्वांच्या संयोगाने बनलेले असतात. अन्न खाण्याच्या प्रक्रियेतून दातांच्या फटीत जमलेले अन्नदर्शक घटक कालांतराने रजतमात्मकदर्शक टाकाऊ गंध निर्माण करतात. यामुळे तोंडाच्या पोकळीतील वायूमंडल अशुद्ध, म्हणजेच दूषित बनते.

१. राखुंडी : गायीच्या शेणाच्या गोवर्‍या जाळून बनवलेल्या भुकटीत तेजतत्त्वरूपी गंधदर्शक वायू दडलेला असल्याने या भुकटीच्या साहाय्याने दात घासल्याने भुकटीच्या मर्दनात्मक स्पर्शातून दातातील रज-तमात्मक लहरी आणि टाकाऊ गंधदर्शक लहरी यांचे तोंडातील पोकळीतच विघटन होऊन पोकळीची शुद्धता राखण्यास साहाय्य होते. दात घासल्यानंतर पाण्याने खळखळून चूळ भरल्याने राहिलेल्या आणि उच्चाटनात्मक प्रक्रियेत असलेल्या रजतमात्मक लहरी अन् वायू पाण्यात विसर्जित होऊन तोंडाची पोकळी पूर्णतः शुद्ध होते.

२. तुरटी : तुरटीत घर्षणात्मक तेजतत्त्वाशी संबंधित प्रवाही गंधदर्शक वायू दडलेला असतो. तुरटीच्या स्पर्शाने दातांसह तोंडाच्या पोकळीतील रज-तमात्मक लहरी अन् टाकाऊ वायूंचे एकत्रितरीत्या घनीकरण होण्यास साहाय्य होते. हे तेजाच्या स्तरावर झालेले आणि थोड्याफार प्रमाणात रज-तमात्मक लहरींची विघटनात्मक प्रक्रिया दर्शवणारे घनीकरणात्मक वायूमंडल चूळ भरण्याने पाण्यात एकत्रितरीत्या विसर्जित होते. अशा पद्धतीने दातांसह तोंडाची पोकळी शुद्ध होण्यास साहाय्य होते. शेणाच्या गोवर्‍या जाळून केलेली राखुंडी तुरटीपेक्षा जास्त लाभदायक आहे.’

– एक विद्वान (सौ. अंजली गाडगीळ यांच्या माध्यमातून, ११.१२.२००७, दुपारी ३.०३)

३. त्रिदोष आणि त्रिगुण यांनुसार दात घासण्यासाठी काष्ठ, राखुंडी किंवा तुरटी वापरावी

संकलक : काष्ठ, राखुंडी आणि तुरटी यांनी दात घासावेत, असे सांगितले आहे. प्रतिदिन निरनिराळ्या घटकांनी दात घासावेत का ?

एक विद्वान : नाही. प्रकृतीप्रमाणे तो तो घटक दात घासण्यासाठी वापरावा.

अ. त्रिदोष : वात, कफ आणि पित्त या प्रवृत्तीच्या जिवांनी अनुक्रमे काष्ठ, राखुंडी आणि तुरटी वापरणे लाभदायक असते. (टीप १)

आ. त्रिगुण : तत्त्वाच्या भाषेत सत्त्वगुणी जिवांनी काष्ठाने, रजोगुणी जिवांनी राखुंडीने, तर तमोगुणी जिवांनी तुरटी वापरणे योग्य असते. (सौ. अंजली गाडगीळ यांच्या माध्यमातून, २४.१२.२००७, सायं. ६.५८)

४. दंतधावन करण्यासाठी विविध आयुर्वेदिक औषधी एकत्र करून बनवलेले दंतमंजन वापरावे

सनातनने आयुर्वेदिक औषधींपासून दंतमंजन बनवले आहे. या दंतमंजनाविषयी सविस्तर विवरण जाणून घेण्यासाठी ‘सनातन दंतमंजन’ हा लेख वाचावा. यासाठी यावर ‘क्लिक’ करा !

५. दंतधावनाच्या विविध पद्धतींची तुलना

टीप १ – रासायनिक घटकांपासून बनवलेली दंतलेपी (पेस्ट)

टीप २ –

अ. ब्रश लागून हिरड्या आणि दात यांतून रक्त येणे, या रक्ताचा वापर करून वाईट शक्तींना तोंडाच्या पोकळीत आक्रमण
करणे सोपे जाणे आणि ‘दात स्वच्छ झाले’, असे वाटले, तरी सूक्ष्मातून ही क्रिया रज-तमात्मक स्तरावर तोंडात दूषित वायूमंडल निर्माण करणारी असणे

आ. दातांवर होणार्‍या घर्षणातून त्रासदायक स्पंदनांची निर्मिती होणे, दातांवर त्रासदायक स्पंदनांचे आवरण निर्माण होणे आणि
तोंडाच्या पोकळीत त्रासदायक नादस्पंदने घनीभूत होणे

टीप ३ –

अ. पेस्टमधील रासायनिक घटकांमुळे जीभ आणि तोंडातील आतील भाग अल्सर झाल्यासारखा दिसणे, तोंडात लाल चट्टे
येणे, जिभेला चरे पडणे आणि यांत वाईट शक्तींना स्थान बनवणे सोपे जाणे

आ. दातांवर कृत्रिम चमक येणे, दातांवर असलेले चेतनेशी संबंधित सूक्ष्म-आवरण नष्ट होणे, दातांची झीज लवकर होणे, दातांचे
आयुष्य न्यून होणे आणि दात शिवशिवणे

टीप ४ –

सूक्ष्म-यंत्र : अनिष्ट शक्तींनी निर्माण केलेला, त्रासदायक शक्तीचे ग्रहण आणि प्रक्षेपण करणारा सूक्ष्म त्रासदायक आकृतीबंध,
म्हणजे सूक्ष्म-यंत्र. हे शरिरात असते किंवा वातावरणात असते.

टीप ५ – तोंडाच्या पोकळीत भ्रमण करणार्‍या नादमयी तेजदायी लहरींमुळे तोंडाच्या आणि अन्नाच्या माध्यमातून देहात संक्रमित होणार्‍या रज-तमात्मक लहरींपासून पिंडाचे रक्षण होणे आणि तोंडात बसवलेल्या नादजन्य यंत्रांची (गतिमान अवस्थेतील कार्यकारी काळ्या स्थानांना ‘नादजन्य यंत्र’ म्हटले जाते.) शक्ती न्यून होणे

– एक विद्वान (सौ. अंजली गाडगीळ यांच्या माध्यमातून, १२.१२.२००७, सायं. ६.४४ आणि २९.१२.२००७, दुपारी १.५६)

६. तेंदूच्या काठीने दात घासू नयेत.

६ अ. शास्त्र

‘तेंदूची काठी ही तमोगुणवर्धक असल्याने ती वापरणे निषिद्ध मानले आहे.’ – एक विद्वान(सौ. अंजली गाडगीळ यांच्या माध्यमातून, २.६.२००७, दुपारी १२.०६)

७. दात घासण्यापूर्वी दातवणाची प्रार्थना करणे

दातवणाची (दात घासण्यासाठी वापरण्यात येणार्‍या पदार्थांची) पुढीलप्रमाणे प्रार्थना करावी.

आयुर्बलं यशो वर्चः प्रजाः पशून् वसूनि च ।

ब्रह्म प्रज्ञां च मेधां च त्वं नो देहि वनस्पते ।। – नारदपुराण, पूर्वभाग, पाद १, अध्याय २७, श्लोक २५

अर्थ : हे वनस्पते, तू आम्हाला आयुष्य, बल, यश, तेजस्विता, प्रजा, पशू, धन, ब्रह्म, प्रज्ञा (ग्रहणशक्ती) आणि मेधा (धारणाशक्ती) दे.

(दात घासण्यासाठी उपयुक्त ठरणार्‍या वनस्पतीप्रती कृतज्ञताभाव व्यक्त करून वनस्पतीतही देवत्व पहायला शिकवणारा महान हिंदु धर्म ! – संकलक)

टीप १ – ज्या वेळी प्रकृतीचा कोणताच दोष प्रधान नाही, असे लक्षात येईल, तेव्हा लेखात खाली असलेल्या सूत्र ५ : ‘दंतधावनाच्या विविध पद्धतींची तुलना’ यामध्ये दिलेल्या दातांच्या लक्षणांवरून काष्ठ, राखुंडी आणि तुरटी यांपैकी काय वापरावे, हे ठरवता येऊ शकेल.(मूळस्थानी)

संदर्भ : सनातन-निर्मित ग्रंथ ‘दिनचर्येशी संबंधित आचार आणि त्यांमागील शास्त्र’