सनातनची ‘घरोघरी लागवड’ मोहीम

१. आपत्काळासाठीची पूर्वसिद्धता म्हणून
घरोघरी भाजीपाला, फळझाडे आणि औषधी वनस्पती यांची लागवड करा !

संत-महात्मे, ज्योतिषी आदींच्या मताप्रमाणे आपत्काळाला प्रारंभ झाला आहे आणि त्याची तीव्रता पुढील ३ ते ४ वर्षे तरी वाढतच जाणार आहे. कोरोनाच्या काळात आपण भीषण आपत्काळाची झलक अनुभवली. आपत्काळात अन्नधान्य, तयार औषधे यांचा तुटवडा असणार आहे. त्यामुळे आतापासूनच आपल्याला त्यासाठी सिद्धता करणे आवश्यक आहे.

आजकाल बाजारात मिळणारा भाजीपाला, फळे इत्यादींवर हानीकारक रसायनांची फवारणी केलेली असते. अशा भाज्या आणि फळे खाल्ल्याने प्रतिदिन विषारी पदार्थ आपल्या पोटात जात असतात. यामुळे रोग होतात. साधनेसाठी शरीर निरोगी रहाणे आवश्यक असते. हानीकारक रसायनांपासून मुक्त, म्हणजेच विषमुक्त अन्न खाण्यासाठी सध्याच्या काळात घरच्या घरी थोडातरी भाजीपाला पिकवणे आवश्यक झाले आहे.

२. लागवडीमध्ये समस्या असल्या, तरी त्यांच्यावर
उपाययोजना काढून घरोघरी लागवड करणे आवश्यक !

घराच्या बाजूला लागवड करण्यासाठी जागा उपलब्ध नसणे, लागवड करण्यासाठी वेळ नसणे, ‘लागवड कशी करतात’, हे माहित नसणे, ‘बियाणे, खते इत्यादी कुठून आणायची’, हे माहित नसणे अशा अनेक समस्यांमुळे घरच्या घरी भाजीपाला पिकवणे बहुतेकांना अशक्यच वाटते; परंतु या सर्वांवर उपाययोजना काढून आपण घरच्या घरी भाजीपाला, फळे आणि औषधी वनस्पती यांची लागवड निश्‍चितच करू शकतो किंबहुना भीषण आपत्काळासाठीची पूर्वसिद्धता म्हणून प्रत्येकाला हे करावेच लागणार आहे.

३. परात्पर गुरु डॉक्टरांच्या कृपाशीर्वादाने
कार्तिकी एकादशीपासून सनातनच्या ‘घरोघरी लागवड’ मोहिमेला आरंभ !

सर्वत्रच्या साधकांना वरील समस्यांवर मात करून घरच्या घरी थोडीतरी भाजीपाला, फळझाडे आणि औषधी वनस्पती यांची लागवड करता यावी, यासाठी कार्तिकी एकादशी (१५.११.२०२१) पासून परात्पर गुरु डॉक्टरांच्या कृपाशीर्वादाने सनातन ‘घरोघरी लागवड मोहीम’ चालू करत आहे. या मोहिमेच्या अंतर्गत पूर्णतः नैसर्गिक पद्धतीने लागवड करणे शिकवले जाणार असून साधकांकडून ती करवूनही घेतली जाणार आहे.

४. ३० वर्षांहून जास्त काळापासून घराच्या आगाशीमध्ये
कोणत्याही रासायनिक खतांविना विषमुक्त अन्न पिकवणार्‍या पुणे येथील सौ. ज्योती शहा

पुणे येथील सौ. ज्योती शहा गेल्या ३० वर्षांपासून त्यांच्या घराच्या आगाशीमध्ये नैसर्गिक पद्धतीने भाजीपाला, फळझाडे आणि औषधी वनस्पती यांची लागवड करत आहेत. थोड्याशा जागेमध्ये त्यांनी १८० हून अधिक प्रकारची झाडे लावली आहेत. केवळ एका विटेच्या जाडीच्या कप्प्यांमध्ये पालापाचोळा, स्वयंपाकघरातील कचरा (सौ. शहा याला ‘कचरा’ असे न म्हणता ‘झाडांचा खाऊ’ असे संबोधतात), तसेच देशी गायीचे शेण आणि गोमूत्र यांच्यापासून बनवलेला ‘जीवामृत’ नावाचा विशिष्ट पदार्थ यांचा वापर करून त्यांनी ‘मातीविना शेती’ केली आहे. जीवामृत सोडून अन्य कोणत्याही खतांचा वापर न करता त्यांच्या घराच्या आगाशीत त्या विषमुक्त अन्न पिकवत आहेत. यासाठी त्यांचे कौतुक करावे तेवढे थोडेच ! त्यांनी केलेल्या लागवडीची पुढील छायाचित्रे प्रत्येकाच्या मनात ‘शहरातील जागेच्या समस्येवर मात करून कोणत्याही खताविना लागवड करणे शक्य आहे’, असा आत्मविश्‍वास निर्माण करतात. सौ. ज्योती शहा केवळ स्वतःच्या घरात लागवड करून थांबल्या नाहीत, तर त्यांनी आतापर्यंत असंख्य जणांना ही लागवडीची पद्धत शिकवली आहे.

५. ‘कोणत्याही रासायनिक खतांविना
स्वतःच्या घरी लागवड करू शकतो’, असा आत्मविश्‍वास
निर्माण करणारी सौ. ज्योती शहा यांची ‘शहर शेती’ !

व्हिडिओचा कालावधी : ३ मिनिटे

व्हिडिओचा कालावधी : ३ मिनिटे

व्हिडिओचा कालावधी : ५ मिनिटे

६. घराच्या खिडकीतही लागवड कशी करू शकतो, याचे उदाहरण

साभार : श्री. राहुल रासने, पुणे

व्हिडिओचा कालावधी : ११ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : घरातील खिडक्यांमध्येसुद्धा वाफे बनवून लागवड करता येते. ४.५ इंच पालापाचोळ्याचा थर आणि त्यावर १ इंचाचा ओल्या कचर्‍याचा (झाडांसाठीच्या खाऊचा) थर हे प्रमाण ठेवले, तर कोणत्याही प्रकारचा दुर्गंध येत नाही. (ओल्या कचर्‍याचा थर १ इंचाच्या वर नसावा.) जीवामृत शिंपडल्याने कचर्‍याचे लवकर विघटन होते आणि लागवडीसाठीची जागा सुपीक बनते. त्यामुळे लहानशा जागेतही भाजीपाला पिकवता येतो.

७. जीवामृत बनवण्याची आणि ते वापरण्याची पद्धत

व्हिडिओचा कालावधी : ४ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : नैसर्गित शेतीमध्ये जीवामृत हा सर्वांत महत्त्वाचा घटक आहे. हे जीवामृत प्रत्येक आठवड्याला बनवून ताजे वापरावे.

अ. १००० वर्ग फूट (१०० फूट x १० फूट) लागवडीसाठी आवश्यक १० लिटर जीवामृत बनवण्यासाठी लागणारे घटक

१. १० लिटर पाणी
२. देशी गायीचे अर्धा ते १ किलो ताजे शेण
३. अर्धा ते १ लिटर गोमूत्र (कितीही जुने चालते. गोमूत्र अर्क वापरू नये.)
४. १ मूठ माती
५. १०० ग्रॅम नैसर्गिक किंवा रसायनविरहित गूळ
६. १०० ग्रॅम कोणत्याही कडधान्याचे (डाळीचे) पीठ

आ. जीवामृत धातूच्या भांड्यात न बनवता मातीच्या किंवा प्लास्टिकच्या भांड्यात बनवावे.

इ. जिवामृताचे मिश्रण गोणपाटाने किंवा सुती कपड्याने झाकून ठेवावे.

ई. हे मिश्रण ३ दिवस प्रतिदिन सकाळ – सायंकाळ काठीने घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेने ढवळावे आणि चौथ्या दिवशी वापरावे.

उ. वापरतांना १० पट पाणी घालून वापरावे.

व्हिडिओचा कालावधी : ४ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : प्रत्येक झाडाला जीवामृत देतांना १ मग जिवामृतामध्ये १० मग पाणी घालावे. लहान झाडांना हे जीवामृत देतांना प्रत्येकी एक कप, तर मोठ्या झाडांना प्रत्येकी १ लिटर (१ मग) या प्रमाणात द्यावे. आठवड्यातून १ दिवस सर्व झाडांना जीवामृत द्यावे.

८. विटा आणि पालापाचोळा यांच्या साहाय्याने वाफे बनवण्याची पद्धत
(वाफे म्हणजे झाडे लावण्यासाठीचे कप्पे)

व्हिडिओचा कालावधी : ६ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : वाफे जास्तीतजास्त २ फूट रुंदीचे करावेत, म्हणजे त्यात काम करणे सोयीचे जाते. वाफ्यांची लांबी कितीही असली, तरी चालते. विटा रचून वाफे बनवता येतात. यांमध्ये गवत, नारळाच्या शेंड्या किंवा पालापाचोळा पसरावा. तो पायांनी दाबून घ्यावा. यावर साधारण १ इंच मातीचा थर द्यावा. (माती नसेल, तर केवळ गवत किंवा पालापाचोळा ठेवला तरी चालेल.) यानंतर १ भाग जीवामृत आणि १० भाग पाणी असे मिश्रण बनवून ते थोडे थोडे यावर शिंपडावे. या वाफ्यांवर प्रतिदिन थोडे थोडे पाणी शिंपडून हे नेहमी ओलसर रहातील, असे पहावे, तसेच आठवड्यातून एकदा जीवामृत बनवून ते या वाफ्यांवर शिंपडावे. (गवत किंवा पालापाचोळा ओलसर राहिल्याने, तसेच जीवामृत वापरल्याने तो लवकर कुजून त्याची माती बनते.)
एका विटेचे वाफे केल्याने आगाशीला जास्त वजन होत नाही. पालापाचोळ्यापासून बनणार्‍या सुपीक मातीमध्ये ओलावा धारण करून ठेवण्याची क्षमता जास्त असते. यामुळे झाडाला अत्यंत थोडे पाणी दिले, तरी पुरेसे होते.

९. मातीविना कुंडी भरण्याची किंवा रोप लावण्याची पद्धत

व्हिडिओचा कालावधी : ५ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : कुंडीच्या तळाशी असलेल्या छिद्रावर फुटलेल्या कुंडीचा किंवा कौलाचा तुकडा ठेवावा. कुंडीमध्ये पालापाचोळा दाबून दाबून भरावा. पिशवीत लावलेले एखादे तयार रोप कुंडीत लावायचे असेल, तर त्याची पिशवी कापून टाकावी. मातीच्या गोळ्यासहित रोप कुंडीत ठेवावे. माती काढू नये. मातीचा गोळा पूर्णपणे कुंडीच्या आत रहायला हवा. तो कुंडीच्या वर यायला नको. याच्या बाजूने पालापाचोळा ठासून भरावा. सर्वांत वर एकच इंच (यापेक्षा जास्त नको) स्वयंपाकघरातील कचरा पसरावा. यावर १ कप जिवामृताचे द्रावण (१ भाग जीवामृत आणि १० भाग पाणी) शिंपडावे. (व्हिडिओमध्ये या ऐवजी घन जीवामृत वापरून दाखवले आहे.) नंतर यावर थोडेसे पाणी शिंपडावे. झाडाला पाणी देतांना थोडेसेच पाणी शिंपडावे. झाडाला अंघोळ घालू नये !

व्हिडिओचा कालावधी : ४ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : आठवड्यातून एकदा कुंडीमध्ये किंवा वाफ्यामध्ये पालापाचोळा, नारळाच्या शेंड्या यांसारखे काष्ठ आच्छादन आपण ४.५ इंचांपर्यंतही करू शकतो; मात्र ओला ‘खाऊ’ (स्वयंपाकघरातील ओला कचरा) १ इंचापेक्षा जास्त जाड भरू नये. पूर्वी घातलेले काष्ठ आच्छादन (पालापाचोळा इत्यादी) खाली बसल्यावर नवीन घालावे.

१०. आधीपासूनच्या लागवडीमध्ये नैसर्गिक पद्धत कशी अंतर्भूत करावी, याचे प्रात्यक्षिक

व्हिडिओचा कालावधी : ३ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : पूर्वीपासून कुंड्यांमध्ये लावलेली झाडे असतील, तर त्या कुंड्यांतील मातीचा थोडासा वरचा थर काढून टाकावा. कुंडीतील मातीवर १ भाग जीवामृत आणि १० भाग पाणी यांचे १ कप मिश्रण शिंपडावे. कुंडीचा रिकामा भाग पालापाचोळा, वाळलेले गवत इत्यादींनी भरून घ्यावा. यावर पाणी शिंपडून गवत ओलसर ठेवावे. (पाणी केवळ शिंपडावे. झाडाला अंघोळ घातल्याप्रमाणे भरपूर पाणी घालू नये.)

११. घरच्या घरी लागवड करू शकतो अशा वनस्पतींचे बियाणे

व्हिडिओचा कालावधी : ३ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : यामध्ये घरच्या घरी कोणकोणत्या प्रकारच्या भाज्यांची बियाण्याद्वारे लागवड करू शकतो, हे दाखवले आहे.

१२. बीजामृत बनवण्याची कृती

व्हिडिओचा कालावधी : ३ मिनिटे

अ. १००० वर्ग फूट (१०० फूट x १० फूट) लागवडीसाठी आवश्यक अर्धा लिटर बीजामृत बनवण्यासाठी लागणारे घटक

१. अर्धा लिटर पाणी
२. देशी गायीचे ५० ते १०० ग्रॅम ताजे शेण
३. ५० ते १०० मिलि (अर्धा ते १ कप) गोमूत्र
४. चिमूटभर माती
५. चिमूटभर खाण्याचा चुना

आ. बीजामृत धातूच्या भांड्यात न बनवता मातीच्या किंवा प्लास्टिकच्या भांड्यात बनवावे.

इ. बिजामृताचे मिश्रण गोणपाटाने किंवा सुती कपड्याने झाकून ठेवावे.

ई. बिजामृताचे मिश्रण सकाळ – सायंकाळ काठीने घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेने ढवळावे आणि २४ घंट्यांनी वापरावे. बीजसंस्कारासाठीचे बीजामृत विरळ (डायल्यूट) करू नये.

उ. वापरून शिल्लक राहिलेले बीजामृत १० पट पाण्यात मिसळून झाडांच्या मुळांशी किंवा वाफ्यांमध्ये लहान झाडांना १ कप, तर मोठ्या झाडांना १ लिटर या प्रमाणात शिंपडावे.

१३. बीजसंस्कार (बी रुजत घालण्यापूर्वी करायचे संस्कार)

व्हिडिओचा कालावधी : ३ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : बी रुजत घालतांना ते बिजामृतामध्ये बुडवून घालावे. याला बीजसंस्कार म्हणतात. असे केल्याने बुरशीजन्य रोगामुळे बियाणे वाया जाण्याची शक्यता न्यून होते. पीक जास्त येते. पालापाचोळा इत्यादी कुजून जी अत्यंत सुपीक माती तयार होते, तिला इंग्रजीत ‘ह्यूमस’ म्हणतात. हा ‘ह्यूमस’ अत्यंत भुसभुशीत असतो आणि यामध्ये बोटाने सहजपणे टोकरून बी लावता येते. आपण वाफे बनवतो तेव्हा काही रोपे आपोआप उगवतात. यांची पुनर्लागवडही बिजामृतात बुडवून करावी. (या व्हिडिओमध्ये चेरी टोमॅटोच्या रोपाची पुनर्लागवड दाखवली आहे.) राजमा, मूग इत्यादी कडधान्याच्या बिया वाफ्यांमध्ये लावल्यास हवेतील नत्रवायू (नायट्रोजन) मातीत मिसळण्यासाठी यांचा उपयोग होतो. झाडांच्या वाढीसाठी मातीमध्ये पुरेसे नत्र (नायट्रोजन) असणे आवश्यक असते.

१४. प्रत्यक्ष लागवड कशी करावी ?

व्हिडिओचा कालावधी : ३ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : यामध्ये प्रत्यक्ष लागवड कशी करावी, ते दाखवले आहे. आले, बटाटा, कांदा यांसारखे कंद बिजामृतात बुडवून ‘ह्यूमस’मध्ये लावावेत.

१५. लागवडीसाठी बियाणे कसे गोळा करावे ?

व्हिडिओचा कालावधी : ५ मिनिटे

व्हिडिओचा सारांश : रानतुळशीच्या मंजिर्‍यांमध्ये तिचे बी असते. परागीभवनासाठी (पॉलिनेशनसाठी) रानतुळशीचे साहाय्य होते. रानतुळशीच्या मंजिर्‍यांकडे मधमाश्या आकृष्ट होतात. मधमाश्यांमुळे आजूबाजूच्या झाडांमध्ये परागीभवन (पॉलिनेशन) होते. परागीभवन जेवढे जास्त तेवढे उत्पन्न जास्त ! रानतुळस किंवा तुळस यांच्या मंजिर्‍या काढून हातावर कुस्कराव्यात आणि हातावर हळूवार फुंकर मारावी. असे केल्याने फोलपटे दूर होऊन बी वेगळे निघते. घरी लागवड केलेले गाजर, पालक, मका, लाल माठ, हिरवा माठ इत्यादी झाडांचे बी आपल्याला मिळवता येते.

१६. लागवडीविषयी सविस्तर मार्गदर्शन

व्हिडिओचा कालावधी : २ तास

व्हिडिओचा सारांश

पद्मश्री सुभाष पाळेकर यांनी ‘सुभाष पाळेकर नैसर्गिक शेती’ या नैसर्गिक शेतीच्या तंत्राचा पुष्कळ प्रसार केला. या तंत्राची ४ मूलभूत तत्त्वे अशी आहेत.

अ. जीवामृत

आ. बीजामृत

इ. वाफसा

ई. आच्छादन

या मूलभूत तत्त्वांचे सविस्तर विवेचन या व्हिडिओत केले आहे.

१७. लागवडीसंदर्भात काही शंका असल्यास त्या या संकेतस्थळावर अशा विचारा !

अ. पानाच्या शेवटी ‘Leave a Comment’ असे लिहिलेल्या जागी क्लिक करावे.

आ. येथे आपला प्रश्‍न टंकलिखित करावा. आपले नाव आणि ईमेल पत्ता लिहावा.

इ. Save my name & … हा पर्याय निवडावा. असे केल्याने पुढच्या वेळी नाव आणि ईमेल पुन्हा घालावा लागणार नाही.

ई. ‘Post Comment’ असे लिहिलेल्या जागी क्लिक करावे.

१८. शंकानिरसनाची कार्यपद्धत

या मोहिमेमध्ये ठराविक दिवसांनी साधकांचे शंकानिरसन करण्यासाठी ऑनलाईन अभ्यासवर्ग घेतले जातील. या अभ्यासवर्गांमध्ये संकेतस्थळावर विचारलेल्या प्रश्‍नांची उत्तरे देण्यात येतील. सर्वांसाठी उपयुक्त असलेल्या प्रश्‍नांची उत्तरे सनातन प्रभातमधूनही देण्यात येतील.

१९. श्रीगुरूंचे आज्ञापालन म्हणून या मोहिमेत श्रद्धा आणि भाव पूर्वक सहभागी व्हा !

श्रीगुरुचरित्राच्या चाळीसाव्या अध्यायात एक प्रसंग आहे. नरहरि नावाच्या ब्राह्मणाला कोड झालेले असते. श्रीगुरु नृसिंहसरस्वती त्याला ४ वर्षे वाळलेली एक औदुंबराची काठी देऊन दिवसातून ३ वेळा त्या काठीला पाणी घालायला सांगतात. लोक चेष्टामस्करी करत असूनसुद्धा भक्त नरहरि गुरूंचे आज्ञापालन म्हणून ७ दिवस मनात कोणताही विकल्प न आणता त्या वाळलेल्या काठीला श्रद्धेने पाणी घालतो. त्या वेळी श्रीगुरु त्याच्यावर प्रसन्न होऊन स्वतःच्या कमंडलूतील तीर्थ त्या काठीवर शिंपडतात. याबरोबर त्या वाळलेल्या फांदीला पालवी फुटते आणि नरहरीचे कोडही बरे होते. भक्त नरहरीप्रमाणे आपणही श्रद्धा आणि भाव पूर्वक या मोहिमेत सहभागी होऊया. ‘श्रीगुरूच आपल्याकडून ही सेवा करवून घेत आहेत’, असा भाव ठेवूया !