परमेश्वर

प्रस्तुत लेखात ‘परमेश्वर’ शब्दाची व्युत्पत्ती आणि अर्थ तसेच विविध पंथांनुसार ईश्वर, परमेश्वर आणि माया यांची व्याख्या देण्यात आली आहे.

 

१. व्युत्पत्ती आणि अर्थ

परमेश्वर ·परमः + ईशः + वरः आणि ईशः· ईः + शः

अ.`ईः’ – ईक्षते म्हणजे पहातो, म्हणजे सर्व जाणून घेणारा, सर्वज्ञ आणि `शः’ – शमयते म्हणजे शांत, तृप्त करतो. म्हणूनच जो सर्वज्ञ आहे आणि शांती देतो तो म्हणजे ईश. `वरः’ म्हणजे श्रेष्ठ; म्हणून `ईशः’ + `वरः’· ईश्वरः, म्हणजे जो सर्वज्ञतेत आणि शांती देण्यात श्रेष्ठ आहे तो. `परमः’ म्हणजे सर्वश्रेष्ठ; म्हणून `परमः’ + `ईश्वरः’· परमेश्वरः, म्हणजे सर्वज्ञतेत आणि शांती देण्यात जो सर्वश्रेष्ठ आहे तो. म्हणूनच शांती देणार्‍या परमेश्वराचे आकर्षण मानवजातीला अनादी काळापासून आहे.

आ. ‘ईश्’ म्हणजे स्वामित्व करणे, नियंत्रणात ठेवणे, सत्ता चालविणे, नियमन करणे किंवा `अश्’ म्हणजे व्यापून रहाणे, या धातूपासून ईश्वर शब्द बनला आहे. `ईश्वर’ म्हणजे स्वामी, सत्ताधीश. ईश्वर हा शब्द सामान्यपणे जगन्नियंता, सृष्टीस्थिती- प्रलय यांचा कर्ता, सर्वव्यापक, सर्वान्तर्यामी आणि देवाधिदेव अशा अर्थांनी घेतला जातो. शिव, श्रीविष्णु, श्रीराम, श्रीकृष्ण हे शब्दही ईश्वरवाचकच मानले जातात; पण ईश्वर या अर्थासमवेतच ते एक सांप्रदायिक भावही प्रकट करतात. ईश्वर किंवा परमेश्वर हे शब्द मात्र संप्रदायनिरपेक्ष ‘परमप्रभू’ हाच अर्थ केवळ सूचित करतात. ईश्वर हा जगताचा उत्पादक, जगन्नियंता, सर्वान्तर्यामी, सृष्टीचा स्वामी; पण सृष्टीहून भिन्न,पूज्य, देवाधिदेव आणि पुरुष आहे.’

पंथ

ईश्वर

परमेश्वर

माया

शैवपंथिय ध्यानस्थ शिव निर्बीज समाधीस्थ शिव म्हणजे शिवाचे निर्गुणरूप नृत्य करणारा किंवा पार्वतीसह सारीपाट खेळणारा शिव
वैष्णवपंथिय भक्तवत्सल श्रीविष्णु शेषशायी, अनंतशयनी श्रीविष्णु म्हणजे श्रीविष्णूचे निर्गुणरूप श्री लक्ष्मीसहित श्रीविष्णु
संदर्भ : सनातन-निर्मित ग्रंथ ‘परमेश्वर आणि ईश्वर’

Leave a Comment