बुद्धी, बळ, कीर्ती, धैर्य आणि निर्भयता प्रदान करणारा पंचमुखी हनुमान !

हनुमंताचे एकमुखी, पंचमुखी आणि एकादशमुखी स्वरूप जगप्रसिद्ध आहे.

बुद्धिर्बलं यशो धैर्यं निर्भयत्वमरोगता ।
अजाड्यं वाक्पटुत्वं च हनुमत्स्मरणाद्भवेत् ॥ – पराशरसंहिता, पटल ७६, श्‍लोक १५

अर्थ : हनुमानाची आराधना केल्याने बुद्धी, बळ, कीर्ती, धैर्य, निर्भयता, आरोग्य, चपळता आणि वाक्शक्ती इत्यादी गुण प्रसादाच्या रूपाने उपासकाला प्राप्त होतात.

१. पंचमुखी हनुमानाचे ध्यान

पंचमुखहनुमत्कवच स्तोत्रात पंचमुखी हनुमंताचे ध्यान पुढीलप्रमाणे सांगितले आहे.

पञ्चवक्त्रं महाभीमं त्रिपञ्चनयनैर्युतम् ।
बाहुभिर्दशभिर्युक्तं सर्वकामार्थसिद्धिदम् ॥ – पंचमुखहनुमत्कवच स्तोत्र, श्‍लोक २

अर्थ : विराट स्वरूपाचा हनुमान पाच मुख, पंधरा नेत्र आणि दहा भुजा यांनी सुशोभित आहे अन् तो सर्व प्रकारच्या अभिष्ट सिद्धी प्रदान करणारा आहे.

२. शिवाची पंचमुखे आणि शिवावतार पंचमुखी हनुमान

शिवाची तत्पुरुष, सद्योजात, वामदेव, अघोर आणि ईशान या नावाने विख्यात असणारी पाच मुखे आहेत. ही मुखे अनुक्रमे पूर्व, पश्‍चिम, उत्तर, दक्षिण आणि ऊर्ध्व या दिशांना स्थानापन्न आहेत. पंचमुखी शिवाचा अवतार हनुमानही पंचमुखी आहे.

३. पंचमुखी हनुमान 

३ अ. हनुमानाची पंचमुखे

३ आ. दहा आयुधे 

अर्थ : नऊ हातांमध्ये खड्ग, त्रिशूळ, खट्वांग (पलंगाच्या पायाच्या आकाराचे शस्त्र), पाश-अंकुश-पर्वत (ही तीनही आयुधे एकाच हातात), मुष्टी (मुठीच्या आकाराचे शस्त्र), गदा, वृक्ष, कमंडलू आणि भिंदिपाल (फेकून मारण्याजोगे लोखंडाचे एकप्रकारचे शस्त्र) धारण करणार्‍या अन् दहाव्या हाताने ज्ञानमुद्रा करणार्‍या हनुमानाला मी भजतो.

३ इ. हनुमान आणि गरूड यांच्यातील अद्भुत साम्य !

३ ई. पाच अवतारांच्या प्रचंड शक्तीने संपन्न असणारा
आणि महान कार्यसिद्धी प्रवण असणारा पंचमुखी हनुमान !

३ उ. पंचमुखी हनुमानाच्या जन्माचा इतिहास

३ ऊ. हनुमानाने पंचमुख आणि त्रिनेत्र
धारण करण्यामागील आध्यात्मिक भावार्थ

संदर्भ : मासिक कल्याण, फेब्रुवारी २००७