नागपंचमी पूजन – मंत्र आणि अर्थासह

सर्वसामान्य लोकांना नागपूजन कसे करावे, याची नेमकी माहिती नसते. पूजा करताना ती भावपूर्ण व्हावी आणि नागदेवतेची त्यांच्यावर कृपा व्हावी, या हेतूने धर्माचरण म्हणून पुढील सविस्तर पूजाविधी दिला आहे.

आचमन

पुढील ३ नावे उच्चारल्यावर प्रत्येक नावाच्या शेवटी डाव्या हाताने पळीने पाणी उजव्या हातावर घेऊन प्यावे –

श्री केशवाय नमः । श्री नारायणाय नमः । श्री माधवाय नमः ।

या नावाने हातावर पाणी घेऊन खाली ताम्हणात सोडावे –

श्री गोविन्दाय नमः ।

त्यानंतर पुढील नावे अनुक्रमे उच्चारावीत –

विष्णवे नमः । मधुसूदनाय नमः । त्रिविक्रमाय नमः । वामनाय नमः । श्रीधराय नमः । हृषीकेशाय नमः । पद्मनाभाय नमः । दामोदराय नमः । संकर्षणाय नमः । वासुदेवाय नमः । प्रद्युम्नाय नमः । अनिरुद्धाय नमः । पुरुषोत्तमाय नमः । अधोक्षजाय नमः । नारसिंहाय नमः । अच्युताय नमः । जनार्दनाय नमः । उपेन्द्राय नमः । हरये नमः । श्रीकृष्णाय नमः ।

(हात जोडावे.)

 

प्रार्थना

श्रीमन्महागणाधिपतये नमः ।
(गणांचा नायक असलेल्या अशा श्री गणपतीला मी नमस्कार करतो.)

इष्टदेवताभ्यो नमः ।
(माझ्या आराध्य देवतेला मी नमस्कार करतो.)

कुलदेवताभ्यो नमः ।
(कुलदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

ग्रामदेवताभ्यो नमः ।
(ग्रामदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

स्थानदेवताभ्यो नमः ।
(येथील स्थानदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

वास्तुदेवताभ्यो नमः ।
(येथील वास्तुदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

आदित्यादिनवग्रहदेवताभ्यो नमः ।
(सूर्यादी नऊ ग्रहदेवतांना मी नमस्कार करतो.)

सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः ।
(सर्व देवांना मी नमस्कार करतो.)

सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमो नमः ।
(सर्व ब्राह्मणांना (ब्रह्म जाणणार्‍यांना) मी नमस्कार करतो.)

अविघ्नमस्तु ।
(सर्व संकटांचा नाश होवो.)

सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलो गजकर्णकः । लम्बोदरश्च विकटो विघ्ननाशो गणाधिपः ।।
धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचन्द्रो गजाननः । द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि ।।
विद्यारम्भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा । सङ्ग्रामे सङ्कटेचैव विघ्नस्तस्य न जायते ।।
(सुंदर मुख असलेला, एक दात असलेला, फिक्कट करडा रंग असलेला, हत्तीप्रमाणे कान असलेला, विशाल पोट असलेला, (दुर्जनांच्या नाशासाठी) विक्राळ रूप असलेला, संकटांचा नाश करणारा, गणांचा नायक धुरकट रंगाचा, गणांचा प्रमुख, मस्तकावर चंद्र धारण करणारा आणि हत्तीप्रमाणे तोंड असलेला ह्या श्री गणपतीच्या बारा नावांचे विवाहाच्या वेळी, विद्याभ्यास चालू करतांना, (घरात) प्रवेश करतांना अथवा (घरातून) बाहेर पडतांना, युद्धावर जातांना किंवा संकटकाळी जो पठण करील किंवा ऐकेल त्याला विघ्ने येणार नाहीत.)

शुक्लाम्बरधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये ।।
(सर्व संकटांच्या नाशासाठी शुभ्र वस्त्र नेसलेल्या, शुभ्र रंग असलेला, चार हात असलेल्या प्रसन्न मुख असलेल्या अशा देवाचे (भगवान श्रीविष्णूंचे) मी ध्यान करतो.)

सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके । शरण्ये त्र्यम्बके गौरि नारायणि नमोऽस्तुते ।।
(सर्व मंगलामध्ये मंगल, पवित्र, सर्वांचे कल्याण करणार्‍या, तीन डोळे असलेल्या, सर्वांचे शरण स्थान असलेल्या, शुभ्र वर्णअसलेल्या हे नारायणीदेवी, मी तुला नमस्कार करतो.)

सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममङ्गलम् । येषां हृदिस्थो भगवान्मङ्गलायतनं हरिः ।।
(मंगल अशा निवासात (वैकुंठात) रहाणारे भगवान श्रीविष्णु ज्यांच्या हृदयामध्ये असतात, त्यांची सर्व कामे नेहमी मंगल होतात.)

तदेव लग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबलं तदेव । विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेऽङ्घ्रियुगं स्मरामि ।।
(हे लक्ष्मीपती (विष्णो), तुझ्या चरणकमलांचे जे स्मरण तेच लग्न, तोच उत्तम दिवस, तेच ताराबळ, तेच चंद्रबळ, तेच विद्याबळ आणि तेच दैवबळ (होय.))

लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराजयः । येषामिन्दीवरश्यामो हृदयस्थो जनार्दनः ।।
(निळसर काळा रंग असलेला सर्वांचे कल्याण करणारा असा (भगवान विष्णु) ज्यांच्या हृदयामध्ये वास करतो, त्यांचा पराजय कसा होईल ! त्यांचा नेहमी विजय होईल, त्यांना सर्व (इच्छित) गोष्टी प्राप्त होतील !)

यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ।।
(जेथे महान योगी असा (भगवान) श्रीकृष्ण आणि महान धनुर्धारी अर्जुन आहेत, तेथे ऐश्वर्य अन् जय निश्चित असतो, असे माझे मत आणि अनुमान आहे.)

विनायकं गुरुं भानुं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् । सरस्वतीं प्रणौम्यादौ सर्वकार्यार्थसिद्धये ।।
(सर्व कार्ये सिद्धीस जाण्यासाठी प्रथम गणपति, गुरु, सूर्य, ब्रह्मा-विष्णु-महेश आणि सरस्वतीदेवी यांना नमस्कार करतो.)

अभीप्सितार्थसिद्धयर्थं पूजितो यः सुरासुरैः । सर्वविघ्नहरस्तस्मै गणाधिपतये नमः ।।
(इच्छित कार्य सिद्धीस जाण्यासाठी देव आणि दानव सर्वांना पूजनीय असलेल्या आणि सर्व संकटांचा नाश करणार्‍या अशा गणनायकाला मी नमस्कार करतो.)

सर्वेष्वारब्धकार्येषु त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः । देवा दिशन्तु नः सिद्धिं ब्रह्मेशानजनार्दनाः ।।
(तिन्ही लोकांचे स्वामी असलेले ब्रह्मा-विष्णु-महेश हे त्रिदेव (आम्हाला) सुरू केलेल्या सर्व कार्यांमध्ये यश देवोत.)

 

देशकाल

आपल्या डोळ्यांना पाणी लावून पुढील देशकाल म्हणावा.

श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणो द्वितीये परार्धे विष्णुपदे श्रीश्‍वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे युगे युगचतुष्के कलियुगे प्रथमचरणे जम्बुद्वीपे भरतवर्षे भरतखण्डे दक्षिणपथे रामक्षेत्रे बौद्धावतारे दण्डकारण्ये देशे गोदावर्याः दक्षिणे तीरेे शालिवाहन शके अस्मिन् वर्तमाने व्यावहारिके शोभकृत् नाम संवत्सरे दक्षिणायने वर्षा ऋतौ श्रावण मासे शुक्ल पक्षे पंचम्यां तिथौ, सोम वासरे, चित्रा दिवस नक्षत्रे, शुभ योगे (२२.२० पर्यंत), बव करणे (१३.१५ नंतर कौलव), कन्या (१७.३० नंतर तुला) स्थिते वर्तमाने श्रीचंद्रे, सिंह स्थिते वर्तमाने श्रीसूर्ये, मेष स्थिते वर्तमाने श्रीदेवगुरौ, कुंभ स्थिते वर्तमाने शनैश्‍चरे शेषेषु सर्वग्रहेषु यथायथं राशिस्थानानि स्थितेषु एवङ् ग्रह-गुणविशेषेण विशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ…

(महापुरुष भगवान श्रीविष्णूंच्या आज्ञेने प्रेरित झालेल्या या ब्रह्मदेवाच्या दुसर्‍या परार्धामधील विष्णुपदातील श्रीश्वेत-वराह कल्पामधील वैवस्वत मन्वंतरातील अठ्ठाविसाव्या युगातील चतुर्युगातील कलियुगाच्या पहिल्या चरणातील आर्यावर्त देशातील (जम्बुद्वीपावरील भरतवर्षामध्ये भरत खंडामध्ये दंडकारण्य देशामध्ये गोदावरी नदीच्या दक्षिण तटावर बौद्ध अवतारात रामक्षेत्रात) सध्या चालू असलेल्या शालिवाहन शकातील व्यावहारिक शोभकृत् नावाच्या संवत्सरातील (वर्षातील) दक्षिणायनातील वर्षा ऋतूतील श्रावण महिन्यातील शुक्ल पक्षातील आजच्या पंचमी तिथीला चित्रा नक्षत्रातील (टीप २) शुभ योगातील शुभघडीला, म्हणजे वरील गुणविशेषांनी युक्त शुभ आणि पुण्यकारक अशा तिथीला)

 

संकल्प

(उजव्या हातात अक्षता घ्याव्यात आणि पुढील संकल्प म्हणावा.)

मम आत्मनः परमेश्वर-आज्ञारूप-सकल-शास्त्र-श्रुतिस्मृति-पुराणोक्त-फल-प्राप्तिद्वारा मम सकुटुम्बस्य सपरिवारस्य सर्वदा सर्वतः सर्पभयनिवृत्तिपूर्वकं सर्पप्रसादसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं श्रावणशुक्लपञ्चम्यां यथामीलितोपचारैः नागपूजां करिष्ये । तत्रादौ निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थं महागणपतिस्मरणं करिष्ये । शरीरशुद्ध्यर्थं दशवारं विष्णुस्मरणं करिष्ये। कलश-घण्टा-दीप-पूजनं च करिष्ये ।

(‘करिष्ये’ म्हटल्यावर प्रत्येक वेळी डाव्या हाताने पळीभर पाणी उजव्या हातावरून खाली सोडावे.)

(मला स्वतःला परमेश्वराची आज्ञास्वरूप असलेल्या सर्व शास्त्र-श्रुति-स्मृति-पुराणातील फळ मिळवून परमेश्वराला प्रसन्न करण्यासाठी माझ्या कुटुंबाची, परिवाराची सर्पभयापासून सदासर्वकाळासाठी मुक्तता होऊन आशीर्वाद मिळण्यासाठी श्रावण शुद्ध पंचमीला नागपूजा करत आहे. त्यामध्ये पहिल्यांदा विघ्ननाशनासाठी महागणपतिस्मरण करत आहे. शरिराच्या शुद्धीसाठी दहा वेळा विष्णुस्मरण करत आहे. तसेच कलश, घंटा आणि दिव्याची पूजा करत आहे.)

 

श्रीगणपतिस्मरण

वक्रतुण्ड महाकाय कोटिसूर्यसमप्रभ । निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ।।
(वळलेली सोंड, विशाल शरीर, कोटी सूर्यांचा प्रकाश असलेल्या हे (गणेश) देवा, माझी सर्व कामे नेहमी विघ्नरहित कर.)

ऋद्धि-बुद्धि-शक्ति-सहित-महागणपतये नमो नमः ।
(ऋद्धि, बुद्धि आणि शक्ति यांसहित महागणपतीला नमस्कार करतो.)

महागणपतये नमः । ध्यायामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून ध्यान करतो.)
(मन:पूर्वक श्री गणपतीचे स्मरण करून हात जोडून नमस्कार करावा.)

त्यानंतर शरीरशुद्धीसाठी दहा वेळा श्रीविष्णूचे स्मरण करावे – नऊ वेळा ‘विष्णवे नमो’ आणि शेवटी ‘विष्णवे नमः ।’ असे म्हणावे.

 

कलशपूजन

गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति । नर्मदे सिन्धुकावेरी जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु ।।
(हे गंगा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिंधु आणि कावेरी (नद्यांनो) या पाण्यामध्ये वास करा.)

कलशाय नमः ।
(कलशाला नमस्कार करतो.)

कलशे गङ्गादितीर्थान् आवाहयामि ।
(या कलशामध्ये गंगादीतीर्थांचे आवाहन करतो.)

कलशदेवताभ्यो नमः ।
(कलशदेवतेला नमस्कार करतो.)

सकलपूजार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।
(सर्व पूजेसाठी गंध, फूल आणि अक्षता अर्पण करतो.)
(कलशावर गंध, फूल आणि अक्षता वाहाव्यात.)

 

घंटापूजन

आगमार्थं तु देवानां गमनार्थं तु रक्षसाम् । कुर्वे घण्टारवं तत्र देवताह्वानलक्षणम् ।।
(देवांच्या आगमनासाठी आणि राक्षसांच्या जाण्यासाठी देवतांना आवाहनस्वरूप घंटानाद करत आहे.)

घण्टायै नमः ।
(घंटेला नमस्कार असो.)

सकलपूजार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।
(सर्व पूजेसाठी गंध, फूल आणि अक्षता अर्पण करतो.)
(घंटेला गंध, फूल आणि अक्षता वाहाव्यात.)

 

दीपपूजन

भो दीप ब्रह्मरूपस्त्वं ज्योतिषां प्रभुरव्ययः । आरोग्यं देहि पुत्रांश्च मत: शान्तिं प्रयच्छ मे ।।
(हे दिव्या, तू ब्रह्मस्वरूप आहेस. ज्योतिषांचा अचल स्वामी आहेस. (तू) आम्हाला आरोग्य दे, पुत्र दे, बुद्धी दे आणि शांती दे.)

दीपदेवताभ्यो नमः ।
(दीपदेवतेला नमस्कार करतो.)

सकलपूजार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।
(सर्व पूजेसाठी गंध, फूल आणि अक्षता अर्पण करतो.)
(समईला गंध, फूल आणि अक्षता वाहाव्यात.)

अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थाङ्गतोऽपि वा । यः स्मरेत्पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः ।।
((अंतर्-बाह्य) स्वच्छ असो वा अस्वच्छ असो, कोणत्याही अवस्थेत असो. जो (मनुष्य) कमलनयन (श्रीविष्णूचे) स्मरण करतो, तो आतून आणि बाहेरून शुद्ध होतो.)
(या मंत्राने तुळशीपत्र पाण्यात भिजवून पूजासाहित्यावर आणि आपल्या अंगावर पाणी प्रोक्षण करावे.)

 

ॐ अनन्ताय नमः । अनन्तम् आवाहयामि ।।
ॐ वासुकये नम: । वासुकिम् आवाहयामि ।।
ॐ शेषाय नम: । शेषम् आवाहयामि ।।
ॐ शङ्खाय नम: । शङ्खम् आवाहयामि ।।
ॐ पद्माय नम: । पद्मम् आवाहयामि ।।
ॐ कम्बलाय नम: । कम्बलम् आवाहयामि ।।
ॐ कर्कोटकाय नम: । कर्कोटकम् आवाहयामि ।।
ॐ अश्वतरये नम: । अश्वतरम् आवाहयामि ।।
ॐ धृतराष्ट्राय नम: । धृतराष्ट्रम् आवाहयामि ।।
ॐ तक्षकाय नम: । तक्षकम् आवाहयामि ।।
ॐ कालियाय नम: । कालियम् आवाहयामि ।।
ॐ कपिलाय नम: । कपिलम् आवाहयामि ।।
ॐ नागपत्नीभ्यो नमः । नागपत्नीः आवाहयामि ।।

ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नम: । ध्यायामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना नमन करून मी ध्यान करतो.)

१. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । आवाहयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांचे आवाहन करतो.)

२. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । आसनार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना आसनाप्रती अक्षता अर्पण करतो.)
(अक्षता चित्रावर वाहाव्यात.)

३. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । पाद्यं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना पाय धुण्यासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(ताम्हणात पाणी सोडावे.)

४. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । अर्घ्यं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना अर्घ्यासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(ताम्हणात पाणी सोडावे.)

५. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । आचमनीयं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना आचमनासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(ताम्हणात पाणी सोडावे.)

६. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । स्नानं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना स्नानासाठी पाणी अर्पण करतो.)
(ताम्हणात पाणी सोडावे.)

७. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । वस्त्रं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना वस्त्र अर्पण करतो.)
(वस्त्र वहावे.)

८. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । उपवीतं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना उपवीत अर्पण करतो.)
(जानवे किंवा अक्षता वहाव्यात.)

९. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । चन्दनं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना गंध अर्पण करतो.)
(अनंतादी नवनागांना गंध-फुल वहावे.)

१०. नागपत्नीभ्योनमः । हरिद्रां समर्पयामि ।
(नागपत्नींना हळद वहातो.)

११. नागपत्नीभ्योनमः । कुङ्कुमं समर्पयामि ।
(नागपत्नींना कुंकू वहातो.)

१२. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । अलङ्कारार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना अलंकार म्हणून अक्षता अर्पण करतो.)
(अक्षता वाहाव्यात.)

१३. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । पूजार्थे ऋतुकालोद्भवपुष्पाणि तुलसीपत्राणि बिल्वपत्राणि दूर्वाङ्कुरांश्च समर्पयामि।
(अनंतादी नागदेवतांना सध्याच्या ऋतूत फुलणारी फुले तसेच तुळशीपत्रे, बेलाची पाने, दूर्वा अर्पण करतो.)
(फुले, हार इत्यादि वहावे.)

१४. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । धूपं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना धूप ओवाळतो.)
(उदबत्ती ओवाळावी.)

१५. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । दीपं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना दीप ओवाळतो.)
(निरांजन ओवाळावे.)

१६. ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । नैवेद्यार्थे पुरतस्थापित नैवेद्यं निवेदयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना समोर ठेवलेला नैवेद्य निवेदन करतो.)
(दूध-साखर, लाह्या यांचा तसेच कुलपरंपरेनुसार खीर इत्यादि पदार्थांचा नैवेद्य दाखवावा.)
(उजव्या हातात दोन तुळशीची पाने घेऊन पाण्याने भिजवून घेऊन त्यांनी नैवेद्यावर पाणी प्रोक्षण करावे. तुळशीची पाने हातात धरुन ठेवावीत आणि डावा हात आपल्या छातीवर ठेवावा, पुढील मंत्रातील ‘स्वाहा’ शब्द म्हणताना उजवा हात नैवेद्यापासून नागदेवतांच्या दिशेने पुढे न्यावा.)

प्राणाय स्वाहा ।
(हे प्राणासाठी अर्पण करत आहे.)

अपानाय स्वाहा ।
(हे अपानासाठी अर्पण करत आहे.)

व्यानाय स्वाहा ।
(हे व्यानासाठी अर्पण करत आहे.)

उदानाय स्वाहा ।
(हे उदानासाठी अर्पण करत आहे.)

समानाय स्वाहा ।
(हे समानासाठी अर्पण करत आहे.)

ब्रह्मणे स्वाहा ।
(हे ब्रह्माला अर्पण करत आहे.)

(हातातील एक तुळशीचे पान नैवेद्यावर आणि एक पान नागदेवतांच्या चरणी वहावे. पुढील मंत्रांतील ‘समर्पयामि’ म्हणतांना पळीने उजव्या हातावर पाणी घेऊन ताम्हणात सोडावे.)

ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । नैवेद्यं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना नैवेद्य अर्पण करतो.)

मध्ये पानीयं समर्पयामि ।
(मध्ये पिण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

उत्तरापोशनं समर्पयामि ।
(आपोशनासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

हस्तप्रक्षालनं समर्पयामि ।
(हात धुण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

मुखप्रक्षालनं समर्पयामि ।
(तोंड धुण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

करोद्वर्तनार्थे चन्दनं समर्पयामि ।
(हाताला लावण्यासाठी चंदन अर्पण करत आहे.)

मुखवासार्थे पूगीफलताम्बूलं समर्पयामि ।
(मुखवासासाठी पान-सुपारी अर्पण करत आहे.)

ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । मङ्गलार्तिक्यदीपं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना नमस्कार करून मंगलारती अर्पण करतो.)

ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । कर्पूरदीपं समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना नमस्कार करून कापराची आरती ओवाळतो.)
(कापराची आरती ओवाळावी.)

ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । नमस्कारान् समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना नमस्कार करतो.)
(साष्टांग नमस्कार घालावा.)

ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । प्रदक्षिणां समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना नमस्कार करून प्रदक्षिणा घालतो.)
(घड्याळाच्या काट्यांच्या दिशेने, म्हणजे डावीकडून उजवीकडे वर्तुळाकार फिरत स्वतःभोवती प्रदक्षिणा घालावी.)

श्रावणे शुक्लपञ्चम्यां यत्कृतं नागपूजनम् । तेन तृप्यन्तु मे नागा भवन्तु सुखदाः सदा ।।
अज्ञानाज्ज्ञानतो वाऽपि यन्मया पूजनं कृतम् । न्यूनातिरिक्तं तत्सर्वं भो नागाः क्षन्तुमर्हथ ।।
युष्मत्प्रसादात्सफला मम सन्तु मनोरथाः । सर्वदा मत्कुले मास्तु भयं सर्पविषोद्भवम् ।।
(श्रावण शुक्ल पंचमीला मी हे जे नागपूजन केले आहे, त्या पूजनाने नागदेवता प्रसन्न होऊन मला नेहमी सुख देणार्‍या होवोत. हे नागदेवतांनो, अज्ञानाने वा जाणतेपणी मी हे जे पूजन केले आहे त्यात काही उणे-अधिक झाले असल्यास मला क्षमा करावी. तुमच्या कृपेमुळे माझी सर्व मनोरथे पूर्ण होवोत. माझ्या कुळामध्ये कधीही सर्पविषापासून भय उत्पन्न होऊ नये.)

ॐ अनन्तादिनागदेवताभ्यो नमः । प्रार्थनां समर्पयामि ।
(अनंतादी नागदेवतांना नमस्कार करून प्रार्थना करतो.)
(हात जोडून प्रार्थना करावी.)

आवाहनं न जानामि न जानामि तवार्चनम् । पूजां चैव न जानामि क्षम्यतां परमेश्वर ।।
(हे परमेश्वरा, मी ‘तुला आवाहन कसे करावे, तुझी उपासना कशी करावी, तुझी पूजा कशी करावी’, हे जाणत नाही. त्यामुळे तू मला क्षमा कर.)

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं सुरेश्वर । यत्पूजितं मया देव परिपूर्णं तदस्तु मे ।।
(हे देवेश्वरा, मंत्र, क्रिया अथवा भक्ती मी काहीच जाणत नाही, असे असूनही मी केलेली पूजा परिपूर्ण होऊन तुझ्या चरणी अर्पण होऊ दे.)

कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्यात्मना वा प्रकृतिस्वभावात् । करोमि यद्यत् सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पये तत् ।।
(हे नारायणा, शरिराने, वाणीने, मनाने, (इतर) इंद्रियांनी, बुद्धीने, आत्म्याने अथवा प्रकृतीस्वभावानुसार जे जे मी करतो, ते ते मी तुम्हाला अर्पण करत आहे.)

अनेन कृतपूजनेन अनन्तादिनवनागदेवता: प्रीयन्ताम् ।
(या केलेल्या पूजनाने अनंतादी नागदेवता प्रसन्न होवोत.)
(असे म्हणून उजव्या हातावर पाणी घेऊन ताम्हणात सोडावे आणि दोन वेळा आचमन करावे.)

सायंकाळी विसर्जनाच्या वेळी पुढील श्लोक म्हणून पूजन केलेल्या नागदेवतांच्या चरणी अक्षता वाहून विसर्जन करावे.

यान्तु देवगणाः सर्वे पूजामादाय पार्थिवात् । इष्टकामप्रसिद्ध्यर्थं पुनरागमनाय च ।।
(पूजा स्वीकारून सर्व देव इष्टकामसिद्धीसाठी पुन: येण्यासाठी आपापल्या स्थानी जावोत.)

 

पूजनानंतर नागदेवतेला करावयाची प्रार्थना !

‘हे नागदेवतांनो, श्रावण शुक्ल पक्ष पंचमीला मी जे हे नागपूजन केले आहे, या पूजनाने नागदेवता प्रसन्न होऊन मला नेहमी सुख देणार्‍या होवोत. हे नागदेवतांनो, मी हे जे पूजन केले आहे, त्यात अज्ञानाने वा अजाणतेपणी काही उणे-अधिक झाले असल्यास मला क्षमा करावी. तुमच्या कृपेमुळे माझी सर्व मनोरथे पूर्ण होवोत. माझ्या कुळामध्ये कधीही नागविषापासून भय उत्पन्न होऊ नये’, अशी आपल्या चरणी प्रार्थना आहे.’

 

टीप

१. काही ठिकाणी कुलपरंपरेनुसार सायंकाळी कथावाचन करून विर्सजन करतात. अशा काही परंपरा असल्यास त्याचे पालन करावे.

२. काही ठिकाणी पूजन करण्यासाठी घराबाहेर दाराच्या दोन्ही बाजूंना भिंतींवर नागदेवतांचे चित्र काढून पूजा करतात.

३. काही ठिकाणी प्रत्यक्ष नागाची पूजा केली जाते.

४. काही ठिकाणी एकाच नागाचे चित्र काढून पूजा केली जाते.

टीप १ – येथे देशकाल लिहितांना संपूर्ण भारत देशाला अनुसरून ‘आर्यावर्तदेशे’ असा उल्लेख केला आहे. ज्यांना ‘जम्बुद्वीपे भरतवर्षे भरतखण्डे दण्डकारण्ये देशे गोदावर्याः …’ अशा प्रकारे स्थानानुसार अचूक देशकाल ठाऊक असेल, त्यांनी त्यानुसार योग्य तो देशकाल म्हणावा. (मूळस्थानी)

टीप २ – वरील देशकाल ‘श्रावण शुक्ल पंचमी, कलियुग वर्ष ५११५ (२१.८.२०२३)’ या दिवसाला अनुसरून येथे दिला आहे. (मूळस्थानी)