घरेलु स्तरमा महत्त्वपूर्ण औषधीय वनस्पतिहरु कसरी रोप्ने ? भाग – ४

औषधीय वनस्पतिको संख्या अनगिन्ती छ । यस्तो बेला कुन बिरुवा रोप्ने ? यस्तो प्रश्न उठ्न सक्छ । प्रस्तुत लेखमा घरमा केही महत्वपूर्ण औषधीय बिरुवा कसरी रोप्ने भन्ने बारे जानकारी दिइएको छ । यी बिरुवाहरू रोपेको करिब ३ महिनापछि औषधिको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । आजकल आपतकालीन अवस्थालाई ध्यानमा राखेर वृक्षवगर्गीय बिरुवा रोप्नुको सट्टा यस्ता बिरुवालाई प्राथमिकता दिईयो भने हामी ती बिरुवाहरु तुरुन्तै प्रयोग गर्न सक्छौं । जताततै औषधीजन्य वनस्पति सजिलै पाइँदैन । यो समस्याको समाधान पनि यस लेखमा दिइएको छ । पाठकहरूले यस लेखमा दिइएका बाहेक अन्य बिरुवाहरू पनि रोप्न सक्छन् ।

भाग ३ पढ्नको लागि या क्लिक गर्नुहोस् – घरेलु स्तरमा महत्त्वपूर्ण औषधि वनस्पतिहरु कसरी रोप्ने ? भाग – ३

१७. ब्राह्मी

१७ अ. महत्त्व

यो स्मरणशक्ति बढाउने उपायको रुपमा प्रख्यात छ । यो शान्त निद्राको लागी साथै कपालको स्वास्थ्यको लागी उपयुक्त छ । यसले रक्तचाप नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्छ । यो घर वरिपरि अधिक मात्रामा रोप्नु गर्नुपर्छ ।

१७ आ. प्रकार एवं रोपण

यसका दुई प्रकार छन्, जलब्राह्मी र मण्डुकापर्णी । दुवै प्रकारका गुणहरू समान छन् । मण्डुकापर्नी कोंकणको नरिवल-सुपारी बगैंचामा लगाउँछ । धेरैले आफ्नो घरको चारैतिर घाँसको सट्टा मण्डुकापर्नी रोप्छन् । यो वनस्पति जमिनमा फैलिन्छ । यदि कसैसँग छ भने ५-६ बिरुवा ल्याएर रोप्दा केही दिनमै धेरै फैलिन्छ । यसको बिरुवा नर्सरीमा पाउन सकिन्छ । धान खेतीमा प्राकृतिक रूपमा आउँने झार भएकोले, यो बिरुवा निश्चित रूपमा त्यहाँ पाइन्छ । गाईवस्तुको मनपर्ने खाना भएकोले यो बिरुवा खेतमा लामो समय टिक्दैन; तर जहाँ लाजवन्ती जस्ता काँडे बिरुवा हुन्छन्, गाईवस्तुले मुख हाल्दैनन्, त्यस्ता धानबारीमा ब्राह्मी बिरुवा पाइन्छ । यी बिरुवाहरू कुनै पनि गमलामा रोप्न सकिन्छ । यसको जराको टुक्राबाट नयाँ ब्राह्मी बनाउन सकिन्छ । ब्राह्मी रोप्नको लागि सधैं पानी उपलब्ध हुने ठाउँ छान्नुहोस् ।

१८. वेखंड

१८ अ. महत्त्व

यो औषधि दैनिक जीवनमा नियमित प्रयोग हुँदैन, तर पनि घरमा बिरुवा राख्नुपर्छ । यो ‘संज्ञास्थापन’ को औषधि हो जसको अर्थ ‘अचेत अवस्थामा रहेको व्यक्तिको अचेतपन हटाउनु’ हो ।

१८ आ. रोपण

यसलार्इ धेरै पानी लाग्छ । यदि त्यहाँ दलदल छ भने, वेखंड राम्रो हुन्छ । यदि कसैसँग वेखंडको बिरुवा छ भने, त्यसको कंद काटेर रोप्न सकिन्छ । यसको बिरुवा केही नर्सरीहरूमा पनि पाइन्छ ।

१९. शतावरी

१९ अ. महत्त्व

शतावरी एक उत्तम शक्तिवर्धक औषधि हो । घरेलु स्तरमा शतावरीको २ देखि ४ बिरुवा लगाउन पर्याप्त हुन्छ । शतावरीको जराबाट तारा रस औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

१९ आ. पहचान

कोंकणमा यो बिरुवा वर्षायाममा आँप-काजुको बगैंचामा वा बाँझो जमिनमा पनि आफैं हुर्कन्छ । यसको पातहरू विशेष हुन्छन् । यसको बोटको जरा खनेमा एउटा काण्डमा ५० देखि १०० जरा हुन्छन् । १ जरा रोप्दा त्यसबाट १०० जरा बन्छ । सायद त्यसैले नै यसलाई शतावरी नाम दिइएको होला ।

१९ इ. रोपण

वर्षायामको अन्त्यमा स–साना फलफूल आउँछन् । यी फलहरूको बीउबाट शतावरी बिरुवा बनाएर रोप्न राम्रो हुन्छ । यसको जराको गुच्छाबाट जरा अलग-अलग निकालेर पनि बिरुवा तयार गरिन्छ । करिब डेढ वर्षमा एउटै जराबाट धेरै जराहरू तयार हुन्छन् । तिनीहरूलाई घरेलु स्तरमा रोप्नुहोस् । महाराष्ट्रका धेरै किसानहरूले व्यावसायिक स्तरमा शतावरी खेती गर्छन् । शतावरीको जराको केही गुच्छा ल्याएमा जति जरा छन् त्यति नै (करिब ५० देखि १००) बिरुवा बनाउन सकिन्छ । सांगली, सोलापुर, सतारा र पुणेको यस भागमा धेरै किसानहरूले व्यावसायिक स्तरमा शतावरी खेती गर्छन् । दुई प्रकारका शतावरी हुन्छन् – सेतो र पहेंलो । दुबै प्रकारका शतावरी औषधिहरूमा प्रयोग गरिन्छ ।

१९ इ १. अधिक मात्रामा रोपण गर्ने हो भने, शतावरी छिल्ने व्यवस्था गर्न आवश्यक

यदि तपाई व्यावसायिक स्तरमा शतावरी रोप्न चाहनुहुन्छ भने, त्यसको लागि शतावरी छिल्ने मेसिन हुनु धेरै महत्त्वपूर्ण छ; किनकी हातले शतावरी छिल्नु अधिक श्रमसाध्य हुनुका साथै समय पनि अधिक लाग्दछ । शतावरीको माथिल्लो बोक्रा नहटाएसम्म सुक्दैन र त्यसरी नै राख्नुभयो भने ढुसी लागेर सड्छ । त्यसकारण, यदि तपाईसँग घरमा शतावरी पिलिङ मेसिन छैन भने, यसलाई व्यावसायिक स्तरमा नरोप्नुहोस् ।

२०. बेसार

२० अ. महत्त्व

हरेक रात सुत्ने बेला १ चम्चा पिसेको बेसार रगत सफा गर्ने र छालामा कान्ति ल्याउने औषधि हो । यसको पातहरू सुगन्धित हुन्छन् । दूध तताउँदा वा घिउ निकाल्दा त्यसमा केही मात्रामा बेसारको पात राख्दा दूध र घिउमा मिठो सुगन्ध आउँछ ।

२० आ. रोपण

बेसार बजारमा पाइन्छ, तैपनि हामीले घरमा पनि केही मात्रामा बेसार लगाउनु पर्छ; किनकी बजारमा पाइने बेसारलाई पानीमा पकाउने गरिन्छ । यसले यसको औषधीय गुण कम गर्छ । बेसार रोप्ने किसानहरू वा स्थानीय कृषि कार्यालयहरूमा बेसारको गाँठहरू (रोप्नका लागि ट्युबरहरू) उपलब्ध हुन्छन् ।

बेसार वर्षाको सुरुमा रोपिन्छ । साधारणतया ९ महिनापछि कन्द तयार हुन्छ । बेसारको पात सुक्न थालेपछि बेसार तयार भएको मानिन्छ । परिवारका ४ जनालाई मात्रै औषधिको लागि रोप्ने हो भने आधा किलो बेसारको गाँठो पर्याप्त हुन्छ । घर वरिपरि ठाउँ छैन भने गमलमा केही बेसारको बिरुवा रोप्नुहोस् । ती बिरुवाहरूको पात प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

२१. नीम

२१ अ. महत्त्व

नीमको डाँठहरू (डाँठको नरम छेउ) सामान्यतया दैनिक दाँत सफा गर्न एवं दाँतको आरोग्य कायम राख्न प्रयोग गरिन्छ । नीम रगत शुद्धिकरण र छालासम्बन्धी रोगमा निकै उपयोगी हुन्छ ।

२१ आ. रोपण

नीम देशैभरि धेरै मात्रामा पाइन्छ । त्यसैले यसलाई रोप्नु आवश्यक छैन; तर यदि तपाईको वरपर नीमको रूख छैन भने, केही बिरुवा अवश्य रोप्नुहोस् । नीमको बिरुवा रोपवाटिकामा पाइन्छ । बिरुवाहरू बीउबाट बनाइन्छ ।

भाग ५ पढ्नुहोस्… घरेलु स्तरमा महत्त्वाच्या औषधी वनस्पतीहरु कसरी रोप्ने ? भाग – ५

सन्दर्भ : सनातन-निर्मित ग्रंथ ‘जागेच्या उपलब्धतेनुसार औषधी वनस्पतींची लागवड’, ‘११६ वनस्पतींचे औषधी गुणधर्म’ आणि ‘९५ वनस्पतींचे औषधी गुणधर्म’