घेरेलु स्तरमा महत्त्वपूर्ण औषधि वनस्पतिहरु कसरी रोप्ने ? भाग – २

औषधीय वनस्पतिको संख्या अनगिन्ती छ । यस्तो बेला कुन बिरुवा रोप्ने ? यस्तो प्रश्न उठ्न सक्छ । प्रस्तुत लेखमा घरमा केही महत्वपूर्ण औषधीय बिरुवा कसरी रोप्ने भन्ने बारे जानकारी दिइएको छ । यी बिरुवाहरू रोपेको करिब ३ महिनापछि औषधिको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । आजकल आपतकालीन अवस्थालाई ध्यानमा राखेर वृक्षवगर्गीय बिरुवा रोप्नुको सट्टा यस्ता बिरुवालाई प्राथमिकता दिईयो भने हामी ती बिरुवाहरु तुरुन्तै प्रयोग गर्न सक्छौं । जताततै औषधीजन्य वनस्पति सजिलै पाइँदैन । यो समस्याको समाधान पनि यस लेखमा दिइएको छ । पाठकहरूले यस लेखमा दिइएका बाहेक अन्य बिरुवाहरू पनि रोप्न सक्छन् ।

भाग १ पढ्नुहोस् – घेरेलु स्तरमा महत्त्वपूर्ण औषधि वनस्पतिहरु कसरी रोप्ने ? भाग १

७. निर्गुण्डी

७ अ. महत्त्व

यो वातको लागी एक रामबाण उपाय हो । निर्गुण्डीका पातहरू सेक्नको लागि प्रयोग गरिन्छ । ४ व्यक्तिको परिवारको लागि १-२ बिरुवाहरू हुनुपर्छ ।

७ आ. परिचय

यसको पातहरू बेलको पातहरु समान त्रिदल छन्; तर तिनीहरू लामो हुन्छन् । पातहरूमा एक विशिष्ट गन्ध हुन्छ । गाई वस्तुले यसको पात खादैनन् । त्यसैले गाउँका अधिकांश खेतबारीमा बारको रुपमा लगाइन्छ । सडकको छेउमा यस्ता रुख विरलै पाइन्छ । यसमा नीलो रंगको पुंकेसर (स्टेमन) हुन्छ ।

७ इ. रोपण

यसलाई हाँगा रोपेर बढाउन सकिन्छ । यो बिरुवा बारमा लगाउनुहोस् ।

८. सहजन

८ अ. महत्त्व

सहजन (ड्रमस्टिक) रूखसँग सबै परिचित छ । तरकारी र दाल बनाउन सहजनको पात, फूल, फल प्रयोग गरिन्छ । सहजनको तरकारी स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक हुन्छ । आपतकालिन अवस्थामा अन्नको सुविधा होस् भनेर आफ्नो वरिपरि धेरै मात्रामा सहजनको बिरुवा रोप्नु राम्रो हुनेछ । सहजनको बोक्राको औषधीय प्रयोग पनि हुन्छ । सहजनमा क्याल्सियम आदि खनिजहरू प्रचुर मात्रामा पाइन्छ ।

८ आ. रोपण

यसलाई रोप्नको लागि बीउबाट बिरुवा बनाएर रोप्न सकिन्छ । सहजनको बीउ छर्नुअघि मनतातो पानीमा रातभर भिजाएर बिहान छर्नुहोस् । यसो गर्दा अंकुर्ने सम्भावना बढ्छ । वर्षायामको शुरुवातमा यसको डाँठ (लठ्ठी समान मोटो डाँठ) पनि रोपेमा त्यसमा जरा लिएर बिरुवा तयार हुन्छ । वर्षायाममा रोप्दा जमिनमा गडेको भाग सड्दछ । त्यसैले यदि तपाई डाँठ रोप्न चाहनुहुन्छ भने, यसलाई वर्षाको मौसम सुरु हुनु अघि वा समाप्त भएपछि रोप्नुहोस् । रोपेको भागबाट १५ दिनमा जरा निस्कन्छ ।

९. हरीयो चिया

९ अ. महत्त्व

चियाको सट्टा हरियो चिया (दूध बिनाको) वर्षाको मौसममा, साथै चिसो दिनमा पिउनु स्वास्थ्यको लागि राम्रो हुन्छ । यसले पिसाब सफा गर्छ । ज्वरो आयो भने कम हुन्छ । ४ जनाको परिवारको लागि २ देखि ४ वटा हरियो चियाको बिरुवा रोप्नुहोस् ।

९ आ. रोपण

हरियो चिया धेरै मानिसहरुसँग हुन्छ । जोसँग छ, उनीहरूसँग मागेर आफ्नो घरमा लगाउन सक्नुहुन्छ । वर्षायामको सुरुमा, हरियो चियाको गुच्छाबाट आउने नयाँ बिरुवा र जराबाट आउने नयाँ बिरुवालाई अलग-अलग गरेर रोप्नुहोस् । नयाँ बिरुवा रोप्दा, जराबाट एक बित्तसम्मको दूरीका पातहरू काट्नुहोस् । हरियो चियाको गुच्छा वर्षायामअघि खनेर छुट्टाछुट्टै रोपेन भने सड्ने सम्भावना रहन्छ ।

१०. दूबो (दूर्वा)

१० अ. महत्त्व

यो वनसपति अत्यन्त शीतल हुन्छ । त्यसैले उष्णाताको विकारमा यो धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । दुर्वाले गर्भपतन रोक्छ । नराम्रो सपना देख्दा दुर्वाको प्रयोग गरिन्छ । घर वरिपरि अधिकतम दुर्वा हुनुपर्छ ।

१० आ. रोपण

वर्षायाममा दुर्वा प्राकृतिक रूपमा निस्किन्छ । यो दुर्वा निकालेर जहाँ यसलाई पानी पाउँछ त्यहाँ लगाउनुहोस् । दुर्वाको २-४ जरा लगाए पनि यो धेरै फैलिन्छ । वर्षायामपछि पानी नहुँदा दुर्वा ओइलाउँछ ।

११. पानबेल (पानको पत्ताको बेल)

११ अ. महत्त्व

वर्षायाममा खाना पछी पानको पात खाँदा खाना पचाउन मद्दत गर्छ । खोकी, कफ, पाचनशक्ति कम आदिमा यसको प्रयोग गरिन्छ । ४ जनाको परिवारको लागि एउटा बोट पर्याप्त हुन्छ ।

११ आ. रोपण

ठूलो बोटको हाँगा काटेर नयाँ बिरुवा उमार्न सकिन्छ । धेरैसँग यसको बोट हुन्छ । यसको बिरुवा नर्सरीमा पनि बेचिन्छ । यसको बिरुवालाई आधार लाग्दछ । त्यसैले यो बिरुवालाई सहजन, नरिवल, सुपारी जस्ता रुखको जरामा लगाईन्छ । यो बिरुवा रोपेपछि छिट्टै बढ्छ ।

१२. अपामार्ग

१२ अ. महत्त्व

अघाडा मुसा, बिच्छी र कुकुरको विषका साथै दाँत दुखाईमा रामबाण औषधि हो । भनिन्छ दुधमा बिउ (दाना) पकाएर खीर बनाएर खानाले भोक लाग्दैन । यो वजन कम गर्न वा खाना बिना बाँच्न प्रयोग गर्न सकिन्छ । सुत्केरीको समयमा महिलाको कम्मर एवं कपालमा अपमार्गको जरा बाँध्दा प्रसूती सहज हुन्छ । प्रसूतीपछि तुरुन्तै बाँधिएको जरा हटाएर बेसार र कुँकु लगाएपछि विसर्जित गर्नुहोस्, अन्यथा अपाय पनि हुनसक्छ । वृद्धवृद्धा बताउँछन् कि गर्भमा मरेको बच्चा पनि यस उपायले प्रसूत हुन्छ ।

१२ आ. पहिचान

पहिलो वर्पामा यसको बिरुवा स्वतः उम्रिन्छ । वर्षायामको अन्त्य हुने समयमा अपमार्गमा पुंकेसर आउँछ । यी पुंकेसर कपडामा टाँसिन्छन् । यसमा धान जस्तै बीउ हुन्छ ।

१२ इ. रोपण

वास्तवमा यो झारपात हो । यसलाई रोपण आवश्यक छैन; तर अन्तिम क्षणमा खोजी गर्नु नपरोस्; त्यसैले आफ्नो घर वा वरपर कम्तिमा २ देखि ४ वटा बिरुवा हुनुपर्छ ।

भाग ३ पढ्नुहोस्… महत्त्वपूर्ण औषधीय वनस्पतियों का घरेलु स्तर पर रोपण कैसे करें ? भाग – ३

सन्दर्भ : सनातन-निर्मित ग्रंथ ‘जागेच्या उपलब्धतेनुसार औषधी वनस्पतींची लागवड’, ‘११६ वनस्पतींचे औषधी गुणधर्म’ आणि ‘९५ वनस्पतींचे औषधी गुणधर्म’