मोटोपन घटाउन दैनिक व्यायाम गर्नुहोस्, औषधिले मसाज गर्नुहोस्, उचित आहारको साथमा औषधि पनि सेवन गर्नुहोस्। यी सबै प्रयास गर्नाले शरीरमा जम्मा भएको अनावश्यक बोसो कम हुन्छ। यसबारे थप विस्तृत जानकारी तल दिएको छ।
१. व्यायाम
१ अ. बिस्तारामा अथवा भूमिमा पलटिने
बिहान ओछ्यानमा पलटेरनै अगाडि उल्लेख गरिए अनुसार व्यायाम गर्नुहोस्। उतानो सुतेर (पिठमा) दुवै हात कानको नजिक ल्याउनुहोस् र हातलाई सीधा राख्नुहोस्। दुवै हातको औंलाहरू इन्टरलक गर्नुहोस्। यस स्थितिमा, बिस्ताराको एक छेउबाट अर्को छेउमा र अर्को छेउबाट पहिलो छेउमा आउनुहोस्। यो कार्य १ देखि २ मिनेटसम्म गर्नुहोस्। यदि ओछ्यान सानो छ भने, यो व्यायाम भुइँमा पनि गर्न सकिन्छ। निद्राबाट उठ्ने बित्तिकै यो व्यायाम नगर्नुहोस्, तर पहिले अन्य व्यायाम गर्नुहोस्। त्यसपछि गर्नुहोस्।
बिहान शौचालयबाट आएपछि आधी शक्तिले निम्न व्यायाम गर्नुहोस्। आधी शक्तिले व्यायाम गर्नु भनेको मुखबाट सास फेर्न सुरु गर्ने गतिमा व्यायाम गर्नु हो। यदि तपाई यो भन्दा बढी व्यायाम गर्न चाहनुहुन्छ भने, त्यसपछि केहि समय रोक्नुहोस्, ताकि सासको गति सामान्य होस्, त्यसपछि फेरि सुरु गर्नुहोस्। ५ मिनेटदेखि व्यायाम सुरु गर्नुहोस् र विस्तारै विस्तारै बढाउँदै जानुहोस्स्। अभ्यास भएपछि, कम्तिमा २० मिनेटको लागि दैनिक व्यायाम गर्नुहोस्।
१ आ. पेटलाई भित्र-बाहिर गर्ने
यह क्रिया उभिएर अथवा बसोर १५ देखि २० पटक गर्नुहोस्।
१ इ. सूर्यनमस्कार
सूर्य भगवानलाई प्रार्थना गरेर सूर्य नमस्कार सुरु गर्नुहोस्। एक पटक सूर्य नमस्कारबाट सुरु गर्नुहोस् र यसलाई हरेक दिन बढाउनुहोस्। यसरी दैनिक कम्तीमा १२ सूर्यनमस्कार गर्नुहोस्। सनातनको पुस्तक ‘आदर्श दिनचर्या (भाग २) – स्नान र स्नानपछिको आचार र तिनका शास्त्रहरू’ मा सूर्यनमस्कारको विस्तृत जानकारी दिइएको छ।
१ ई. भुजंग दण्ड
यो आसन गर्नाले फुलेको पेट सामान्य स्थितिमा आउने, भोक नलाग्ने, कब्जियत आदि पेटसम्बन्धी विकार ठिक हुन्छ।
१ ई १. भुजंग दण्डको क्रिया
अ. भुइँमा घुँडा टेकेर बस्नुहोस्। खुट्टाको पञ्जाहरु एकअर्कको नजिक हुनुपर्छ।
आ. अब एउटा हात घुँडाको अगाडि एक बित्ताको अन्तरमा हत्केलाको भागलाई भुइँमा राख्नुहोस्। (कुहिनादेखि हातको बीचको औंलाको टुप्पोसम्मको दूरीलाई १ हातको दूरी मानिन्छ। हातको बुढी औँलाको टुप्पो र कान्छी औंलाको टुप्पो बीचको अधिकतम दूरीलाई बित्ता भनिन्छ।) दुवै हत्केलाको बीचमा एक हातको दूरी राख्नुहोस्।
ई. मूल स्थिति : पैतला जमिनमा राख्नुहोस्। कम्मरलाई सकेसम्म माथि उठाउनुहोस्, हात र खुट्टाको कुहिना र घुँडालाई नखुम्चाई, टाउको र ढाड हातसँग सिधा राख्नुहोस्। यस अवस्थामा शरीर पहाड जस्तै देखिन्छ। (चित्र १ हेर्नुहोस्)
उ. अब कुहिनाबाट हात मोड्नुहोस् र पहिला टाउको त्यसपछि छाती तल राख्नुहोस्। त्यसपछि पूरै शरीरलाई तल ल्याउनुहोस् र टाउकोलाई अगाडिबाट समकेसम्म माथि आकाशतर्फ हेर्नुहोस् र छतीलाई अगाडि ल्याउनुहोस्। यस्तो अवस्थामा शरीर सर्पले फन निकालेको जस्तो देखिन्छ। त्यसैले यसलाई भुजंग दण्ड भनिन्छ। (चित्र २ हेर्नुहोस्)
ऊ. पहिलेको जस्तै कम्मर उठाएर मूल स्थितिमा फर्कनुहोस्। मूल स्थितिबाट यहाँसम्म १ भुजंग दण्ड पूरा हुन्छ। यो आसन छिटो-छिटो ५ देखि १० पटक गर्नुहोस्। एक पटकबाट सुरु गर्नुहोस् र आफ्नो क्षमता अनुसार यसको संख्या बढाउनुहोस्।
२. मालिस (तेल अथवा औषधिले मालिस)
नुहाउनु अघि दैनिक मसाज गर्नुहोस्। मालिसको लागि प्रयोग गरिने औषधिहरूको सूची तल दिइएको छ। यी मध्ये कुनै एक औषधि छान्नुहोस्, जुन तपाईलाई सजिलै उपलब्ध छ। मालिसले शरीको बोसो पातलो भएर घट्न थाल्छ। शरीरको बोसो बढेको भागमा कम्तिमा ५ मिनेट मसाज गर्ने। यो मालिस कम्तिमा १०० दिनको लागि दैनिक गर्नुपर्छ। मालिसपछि नुहाउँदा शरीरमा साबुन लगाउनु हुँदैन। तौलिया र कपडामा शरीरमा लगाइएको तेल नलाग्नको लागि चुर्ण प्रयोग गर्नुहोस्।
२ अ. मालिसमा काम आउने चूर्ण
सुक्खा पाउडरको रूपमा निम्न औषधिहरू प्रयोग गर्नुहोस्। शरिरमा मालिस गर्न तिल वा नरिवलको तेलले शरिरमा मालिस गर्नुहोस्। शरिरलाई रस अथवा औषधियुक्त तेलले मालिस गर्नुअघि अन्य कुनै तेलले मालिस गर्नुपर्दैन; तर, शरीरबाट अतिरिक्त तेल हटाउनको लागि मालिस गरिसकेपछि यहाँ उल्लेखित सुक्खा पाउडर मध्ये कुनै एकले शरिरमा मालिस गर्नुहोस्।
१. कागती, सुन्तला अथवा मौसमीको बोक्राको चूर्ण : बोक्राको सानो टुक्रा बनाएर घाममा सुकाउने। त्यस पछि, यसलाई मिक्सरमा राम्ररी मसिनो पिस्नुहोस्। एक पटकमा १ देखि २ चम्मच पाउडर प्रयोग गर्नुहोस्।
२. छानेको चियापत्तीको सुक्खा चूर्ण : चिया छानेपछि बचेको अवक्षेपण धुनुहोस्; किनभने यसमा चिनीको अंश हुन्छ। चियाको अवक्षेपमा चीनी नआउनको लागि चिया बनाउँदा चिनी नहाल्नुहोस्, चिया छानेपछि मात्र चीनी मिसाउँनुहोस्। चियापत्तीको यो अवक्षेपलाई घाममा सुकाएर राम्ररी धुलो बनाएर १ देखि २ चम्चा धुलो शरिरमा मलनुहोस्।
३. ४ चम्चा बेसन, आधा चम्चा हलदी चूर्ण र चौथाई चम्चा कपूर चूर्णको मिश्रण
४. ४ चम्चा रहरको दालको चूर्ण अथवा गहतको चूर्ण र १ चम्चा कागतीको रसको मिश्राण
५. मूला, भृंगराज, चकवन्द, अनारको पात अथवा नारंगीको फूलको आधा कचैरा ताजा रस
६. कुसुमको रस पकाएर बनाएको तेल : आधी कचौरा कुसुमको तेलमा आधी कचौरा कुसमको पातको रस मिसाएर यस मिश्रणलाई यतिसम्म पकाउनुहोस् कि केवल तेल शेष रहोस्। यो तेल चिसो भएपछि बोतलमा भरेर राख्नुहोस्। यस तेलले सम्पूर्ण शरीर मालिस गरेर तुरुन्तै नुहाउनुहोस्। यदि यो तेल लगाउँदा चिलाउन थाल्यो भने यसलाई प्रयोग नगर्नुहोस्। यो तेल आँखामा पर्न नदिनुहोस्, किनकि यसले आँखा चिलाउने, जलन, दुखाइ, पानी बग्ने जस्ता समस्या निम्त्याउन सक्छ। यदि यो तेलमा कुनै समस्या छैन भने, माथि उल्लेखित विधि अनुसार पर्याप्त मात्रामा तेल बनाउनुहोस् र प्रयोग गर्नुहोस्।
७. चकवन्द (पवांर) तेल : १ लोटा (१ लिटर) तिलको तेल र पवांर वनस्पतिलाई पर्याप्त पानीमा पिसेर १ लिटर रस मिलाएर यतिसम्म पकाउनुहोस् कि तेल मात्र बाँकी रहोस्। जब यो तेल चिसो हुन्छ, यसलाई छान्नुहोस् र बोतलमा भर्नुहोस्।
३. औषधि
माथि उल्लिखित औषधीहरू मध्ये कुनै एक बिहान खाली पेटमा लिनुहोस्। मधुमेहका बिरामीले महको सट्टा मनतातो पानीमा प्रयोग गर्नुहोस्। १ महिनासम्म लगातार १ औषधि प्रयोग गर्नुहोस्, कुनै फाइदा नभएको खण्डमा १ महिनापछि यो सूचीको अर्को औषधि १ महिनासम्म खानुहोस् — वैद्य मेघराज माधव पराडकर, महर्षि अध्यात्म विश्व विद्यालय, गोवा (२०.५.२०१६)
(सन्दर्भ : आपातकाल-सम्बन्धी सनातनको आगामी ग्रन्थमाला)
१. एक कप तातो पानीमा १ चम्चा पाउडर मेथी, अजवाइन र सौंफको बराबर भागको मिश्रण पाउडर लिनुहोस्।
२. नवक गुग्गुलु (व्योषदि गुग्गुलु) वा कचनार गुग्गुलु औषधिको ४ गोलि आधा कप गोमूत्र वा तातो पानीसँग लिनुहोस्।
४. आहार (भोजन)
भात, रोटी आदि खानु पूर्ण रुपमा बन्द गरेर तरकारी मात्र खानु अनुचित हो। आहारमा छवटा रस समावेश गर्नुपर्छ: गुलियो, अमिलो, नुन, पिरो, तितो र तुरट। यसमा तुलनात्मक रूपमा कम मीठो, अमिलो र नुनिलो खानेकुरा खानुपर्छ। तिनीहरूलाई पूर्ण रूपमा उपभोग गर्न बन्द नगर्नुहोस्।
४ अ. पथ्य (यसको सेवन गर्नुहोस्।)
जौ (सत्तु), मुंग, गहत, मोहि, चकवन्दको तरकारी, सहजनको पातको तरकारी, परवल, धेरउला, चिचिन्डा क्याप्सिकम, यी पदार्थहरूले खानामा शरीरको अतिरिक्त बोसो (फ्याट) घटाउँछ। तसर्थ, सकेसम्म तिनीहरूलाई खानामा प्रयोग गर्नुहोस्।
मोटो मानिसलाई बढी भोक लाग्छ। यस्तो बेलामा बोसो नबढाउने र भोक मेटाउने खानेकुरा खानुपर्छ। त्यस्ता पदार्थहरूको सूची तल दिइएको छ। एक पटकमा यो सूचीबाट केवल 1 देखि 2 वस्तुहरू छान्नुहोस्। हरेक दिन एउटै कुरा खाँदा मन बोर हुन्छ। जब तपाई एक पदार्थ संग बोर हुनुहुन्छ, सूचीमा रहेको अर्को पदार्थ छनोट गर्नुहोस्।
१. पाकेको गोलभेडा
२. धेरउलाको सब्जी
३. राम्ररी भुटेको सेतो बदाम (रातो रंगको बदाममा तेल बढी हुन्छ, सेतो बदाममा तुलनात्मक रूपमा कम हुन्छ। त्यसैले सेतो बदाम खानुपर्छ।)
४. स्याऊ
५. पकाएको मुंग अथवा पानीमा भिजाएको मुंग
६. गहतको दाल/सुप
७. गहत र परवलको सूप : १ भाग गहत र १० भाग परवललाई कुकरमा पकाएर मिक्सरमा पेस्ट बनाउनुहोस्। यो पेस्टमा १ चम्चा जीरा, पाव चम्चा दालचीनी, आधा चम्चा अजवाइन र स्वादको लागि सिन्धे नुन मिसाएर खानुहोस्।
८. चकवंडको कमलो पता उमालेर बनाएको सब्जी र भगरको भात अथवा पाँच प्रकारको मिश्रित अन्नको पीठोबाट बनेको मोटो रोटी
९. कोदोको बाक्लो रोटी, प्याज र लसुन
४ आ. अपथ्य (यसको सेवन नगर्नुहोस्।)
भरपेट खाने, लगातार खाने, तेलमा तारेको खानेकुरा, मांसाहारी खाना, बढी पानी पिउने, फ्रिजको चिसो पानी पिउने, खाना खाइसकेपछि तुरुन्तै पानी पिउने, दिउँसो सुत्ने र नरम कुर्सीमा बस्ने ।
वर्षा ऋतुमा रुघाखोकी, ज्वरो र कोरोनाको लागि उपयुक्त घरेलु औषधिहरु
उष्णताको विकारहरुमा घरेलु औषधिहरु