छतमा बागवानी (टेरेस गार्डनिङ) विपत्तिपूर्ण समयको लागि जीवन रेखा (भाग २)

उ. मल (खाद)

कम्तिमा महिनामा एक पटक गमलामा हुर्किने बिरुवामा मल हाल्नु पर्छ । यो गँड्यौला मल, गाईको गोबर, जीवामृत (जीवाणुको बृद्धिको लागि पानी, गाईको पिसाब र पिठो मिसाएर बनाइएको प्राकृतिक तरल मल) वा घरेलु मल (तरकारीको डण्डी, फलफूलको बोक्रा, प्याज र लसुनको बोक्रा आदिबाट बनाइएको मल हुन सक्छ।) । हप्तामा एक पटक बिरुवालाई १० देखि २० एमएल गोमुत्र (गाईको पिसाब) पानीमा मिसाएर छर्कन सकिन्छ । यदि तपाई गाईवस्तु पाल्नु हुन्छ भने गाईको गोबर, गाईको पिसाब, गुड़ वा दालको पीठो जस्तै चना दाल, रहर दाल, मासको दाल इत्यादि मिसाएर प्राकृतिक मल बनाउन सक्नु हुन्छ । यसले बिरुवाको वृद्धि र माटोको गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्दछ । यो मल उत्कृष्ट गुणस्तरको हुन्छ र सजिलै घरमा तयार गर्न सकिन्छ ।

१. जीवामृत बनाउने तरीका

जीवामृत गोमुत्र (गाईको मूत्र), गाईको गोबर, गुड़ र दालको पीठोबाट बनाइन्छ । करिब २०० लिटर पानी लिई त्यसमा १० लिटर गोमुत्र, १० किलो गाईको गोबर, १ किलो पहेंलो वा कालो गुड र १ किलो दाल (चना दाल, रहर दाल, मासको दाल आदि) मिसाइन्छ । यो मिश्रण ८ दिनको लागि भण्डारण गरिन्छ र दिनको दुई पटक, लठ्ठीले बिस्तारै हलाउँछ । यो मलको थोरै मात्रा अनुपात कायम राखेर तयार गर्न पनि सकिन्छ । ८ दिन भित्रमा यो मलले बिरुवाको बृद्धिको लागि प्रचुर मात्रामा जीवाणु उत्पादन गर्छ । यो मलले बिरुवालाई आवश्यक पोषक तत्व प्रदान गर्दछ ।
यदि कुनै बिरुवामा कीरा वा रोग लागेमा निम वा सुर्ती, लसुन र खुर्सानीको रस किटनाशक भएकाले छर्किनुपर्छ । हरेक पटक एउटै रस प्रयोग गर्नुको सट्टा फरक फरक रस पालै पालो प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

ऊ. कम्पोस्ट भाँडा (माटो बिना)

भाँडामा तरकारी उब्जाउनको लागि पर्याप्त मात्रामा ओसिलोपन, हावाको हलचल, उचित मात्रामा पानीको निकास र जराको सहज वृद्धि आवश्यक हुन्छ । खेतमा बिरुवा रोप्दा, बिरुवालाई दिइएको अतिरिक्त पानी माटोको गहिराइमा पुग्छ, तर छतको बगैंचामा भाँडामा जतिसुकै प्वालहरु भएपनि, भाँडामा रहेको माटोमा पानी कायम भइरहन्छ । फलस्वरूप, बिरुवाको वृद्धिलाई असर गर्दै वायु परिसंचरणमा बाधा पुग्छ । यसबाट बच्न, छत बागवाणीमा सम्भव भएसम्म न्यूनतम माटो प्रयोग गरिन्छ । यसको सट्टा, भिजेको र सुक्खा फोहोर प्रयोग गरिन्छ । विगत केही वर्षहरूमा, माटो-कम (वा न्यूनतम माटो प्रयोग गरेर) छत बागवाणी (टेरेस गार्डनिङ) को अवधारणा अधिक लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ ।

१. माटो-रहित खेतीका लागि भाँडा तयार गर्न आवश्यक सामग्रीहरु

सुक्खा फोहोर (नरिवलको भुसी हातले राम्ररी टुक्राएको, धानको भुसी, उखुको फोहोर, सुकेको पात, बालुवा, इँटाका साना टुक्रा), भिजेको फोहोर (राम्रो मल/गँड्यौला मल, नीमको तेल, बायो-कल्चर, भान्साको फोहोर) र कल्चर (दही बनाउनको लागि दूधमा मिसाइएको बिऊ दही जस्तै मल बनाउने प्रक्रियाको उत्प्रेरक)

२. रोप्नको लागि भाँडा भर्ने तरिका

कम्पोष्ट मल बनाउन ३० प्रतिशत भिजेको फोहोर र ७० प्रतिशत सुक्खा फोहोर यस अनुपातमा लिनुहोस् । भिजेको फोहोरमा तरकारीको डाँठ, सुकेको पात, फलफूलको बोक्रा, बीउ, प्रयोग गरिएको चिया पाउडर, संक्रमित खाद्यान्न, बासी खाना र फलफूलको सडेको भाग समावेश गर्न सकिन्छ । कृपया यसमा तेल वा मसालेदार बासी खाना प्रयोग नगर्नुहोस् । यदि तपाइँ यस्तो खानेकुरा प्रयोग गर्न चाहनुहुन्छ भने, त्यसमा तेल, नुन र मसलाहरू हटाउन छलनीमा राखेर पानीले धुनुहोस् । रुखको घासपात, सुक्खा पात र हाँगाहरु सुक्खा फोहरमा समावेश हुन्छन् । भाँडाको फेदमा सुकेका पातहरू र गीलो घास-पात वा राम्रोसँग मसिनो बनाएको नरिवलको भुसी फैलाउनुहोस् । यसमा केही कल्चर (छीटो कुहीनको लागि मद्दत गर्न) थप्नुहोस् । लोकल गाईको गोबर कल्चरको रुपमा उत्कृष्ट मानिन्छ छ । कल्चर प्रयोग गर्नु अघि पानीमा मिसाउनु पर्छ । व्यवसायिक रूपमा विभिन्न प्रकारका कल्चरहरू उपलब्ध भएता पनि लोकल गाईको गोबर वा अमिलो मही, दही र गुड़को पानी कल्चरको प्राकृतिक रूप हो । सुक्खा फोहोरमा कल्चर थपेपछि त्यसको माथि भिजेको फोहोर मिसाउनुपर्छ । भिजेको फोहोर थप्नु अघि पीस्नु पर्छ । यसले सड्ने प्रक्रियालाई बढाउँछ । सुक्खा फोहोर र कल्चरको एक तह थप्नुहोस् जबसम्म भाँडाको किनारा भन्दा २ इन्च तल भरिदैन । अन्तमा सुती कपडाले भाँडा छोप्नुहोस् । प्रत्येक ३ दिनमा फोहोर राम्रोसँग मिसाउनु पर्छ । हप्तामा एक वा दुई पटक यसमा कल्चर थप्नुहोस् र कीराहरू हुन नदिन नीमको पातहरू थप्नुहोस् । यदि नीमको पातहरू उपलब्ध छैनन् भने, नीमको तेल बनाउदा बाकी भएको छोकरा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यदि कम्पोस्टमा कीराहरू विकास भएमा, केही सुकेका पातहरू वा मल्च (mulch) थप्नुहोस् । यदि तपाई माटो प्रयोग गर्न चाहनुहुन्छ भने, नरिवलको भुसीको तह माथि दोस्रो तहको रूपमा थप्नुहोस् । थप तहहरूमा माटो प्रयोग नगर्नुहोस् । फोहोरबाट कम्पोष्ट मल बनाउँदा फोहोर विघटन हुनुपर्छ, सड्ने हुनु हुँदैन । (विघटन एक प्राकृतिक प्रक्रिया हो जबकि सड्नु अप्राकृतिक हो । विघटन परोपकारी सूक्ष्मजीवहरूद्वारा भएको हो र सड्ने प्रक्रिया नकारात्मक सूक्ष्मजीवहरूको कारण हुन्छ । अक्सिजन उपलब्ध भएमा मात्र विघटन हुन्छ र अक्सिजनको अभावमा सड्ने गर्छ । विघटन हुँदा कडा गन्ध आउँदैन तर सड्दाँ कडा दुर्गन्ध आउँदछ) । यस प्रक्रियामा, तपाईले सड्ने प्रक्रियालाई बढावा दिन राष्ट्रिय जैविक खेती केन्द्रको ‘वेस्ट डिकम्पोजर’ प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ । यदि मलबाट दुर्गन्ध निस्कन्छ भने, पानीमा आधा चम्चा बेसार वा हींग मिसाएर मल माथि हाल्नुहोस् ।

यसरी २ देखि ३ महिनामा राम्रो गुणस्तरको कम्पोष्ट मल पाउन सकिन्छ । कम्पोष्ट मललाई २ देखि ३ घण्टा घाममा सुकाउनुहोस् । कम्पोष्ट मल तयार भएपछि भिजेको माटोको गन्ध आउँछ । यसलाई बिरुवा रोप्न वा बीउ छर्न वा मलको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यस्तो कम्पोस्ट मल प्रयोग गर्दा अन्य मलखाद प्रयोग गर्न आवश्यकता पर्दैन । भिजेको फोहोरलाई यसरी भाँडामा राख्दा त्यसबाट कुनै प्रकारको गन्ध आउँदैन । साथै, यसले फोहोरको कारणले हुने प्रदूषणलाई रोक्छ र वातावरण संरक्षण गर्दछ । भाँडामा भिजेको फोहोरले पानीको मात्रा बानाइ राख्दछ त्यसैले पटक-पटक पानी हाली राख्नु पर्दैन ।

ए. बीउबाट बिरुवा बनाउने

भाँडा तयार भएपछि कि त बिरुवा रोप्न सकिन्छ वा बीउ छर्न सक्छौं । यदि बीउहरू साना छन् भने, बीउको दुई चिम्टी बराबर दूरीमा छर्क्नुहोस् र माटोको तहले छोप्नुहोस्, बीउको आकारको तीन गुणा तह बनाउनुहोस् । त्यसपछि एक मगमा पानी लिनुहोस् र आफ्नो हातले माटोमा पानी छर्क्नुहोस् । तपाई ट्रेमा बीउ पनि जमाउन सक्नुहुन्छ । ५ देखि ६ पातहरू देखा पर्दा, बिरुवालाई भाँडामा स्थानान्तरण गर्नुहोस् । यो गर्दा बिरुवा छायामा राख्नुहोस् । प्रत्यक्ष घामबाट जोगाउनुहोस् किन कि यसले जरा सुकाउन सक्छ र बिरुवालाई मार्न सक्छ । भाँडामा बिरुवा स्थानान्तरण गर्दा माटोको साथ उखाल्नुहोस् । केहि बिरुवाहरू जस्तै गुलाफ, घण्डी फूल (हिबिस्कस) बिरुवाको रूपमा उब्जाउन सकिँदैन, तिनीहरूका हाँगाहरू विशेष रूपमा काटेर माटोमा रोप्दा नयाँ बिरुवाहरू जन्मन्छ ।

१. जैविक बीउको महत्व

आज बजारमा विभिन्न किसिमका बीउ उपलब्ध भए पनि अर्गानिक बीउ सबैभन्दा राम्रो हुन्छ । जेनेटिक इन्जिनियरिङ प्रविधिबाट उत्पादित बीउहरूले राम्रो

उत्पादन दिन सक्ने भए तापनि तिनीहरू प्रकृतिमैत्री छैनन् । वास्तवमा हाइब्रिड बीउको प्रवद्र्धन भनेको परम्परागत नेपाली खेतीलाई बर्बाद गर्ने षड्यन्त्र हो । अर्गानिक बीउहरूमा स्थानीय वातावरणमा टिक्नको लागि अन्तर्निहित प्राकृतिक जीनहरू हुन्छन् । तिनीहरू अधिक उर्वर र पौष्टिक हुन्छन् र स्थानीय किसानबाट खरिद गर्न सकिन्छ । यदि बीउ शुद्ध छ भने त्यसबाट हुर्किने बिरुवा स्वस्थ र ताजा हुन्छ ।

ऐ. सूर्यको किरण

तरकारी खेती गर्दा केही मात्रामा तातो चाहिन्छ । बिरुवाहरू घाममा राम्रोसँग बढ्छन् । यो साँचो भएता पनि यसको मतलब यो होइन कि यदि बिरुवाहरूलाई पर्याप्त सूर्यको प्रकाश प्राप्त भएन भने बढ्दै बढ्दैनन् । विशेष गरी सहरहरूमा यदि बिरुवाहरू छतमा वा झ्यालको सिलहरूमा हुर्काइन्छ भने, पर्याप्त सूर्यको प्रकाशको उपलब्धता एक समस्या हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा, तरकारीहरू उब्जाउन सकिन्छ, यद्यपि, तिनीहरू पर्याप्त घाममा उब्जनी जत्तिकै पौष्टिक हुँदैनन् । प्रकृतिको नियम अनुसार सूर्यको किरण बिना हुर्किने बिरुवाका पातको आकार ठुलो हुन्छ । करकलो, मरिजको बोट, सुपारी, क्रस्सन्ड्रा इन्फन्डिबुलिफर्मिस कम घाममा पनि बढ्न सक्ने बिरुवाहरु हुन् ।

ओ. पानी

अत्यधिक पानीले बिरुवालाई मार्न सक्छ । धेरैजसो मानिसहरुले भाँडामा हुर्कने बिरुवालाई धेरै पानी दिने बानी हुन्छ । तर यो आवश्यक छैन । अन्जली भरि पानी छर्कन सकिन्छ । भोलिपल्ट पातको टुप्पो अलिकति सुकेको देखिएमा पानीको मात्रा उपयुक्त थियो भनी अनुमान लगाउन सकिन्छ । एउटा भाँडाको लागि लगभग आधा कप पानी चाहिन्छ । तर, तपाई यसलाई अवलोकनको साथ समायोजन गर्न सक्नुहुन्छ । पानीको मात्रा पनि मौसममा भर पर्छ । गर्मीमा, बिरुवाहरूलाई तुलनात्मक रूपमा बढी पानी चाहिन्छ । यदि बिरुवा सानो छ भने, थोरै मात्रामा पानी पर्याप्त हुन्छ सानो बच्चालाई जस्तै । हुर्केको बोटलाई बढी पानी चाहिन्छ । जति धेरै तपाई आफ्नो बिरुवाहरूसँग कुरा गर्नुहुन्छ र तिनीहरूलाई अवलोकन गर्नुहुन्छ, तपाईको निर्णय राम्रो हुन्छ । यदि तपाईले भाँडामा हाल्नु भएको पानी बढी भएर बाहिर आउँदछ भने भाँडामा नरिवलको भुसी वा सुकेको पातहरू थप्नुहोस् । बिरुवालाई बिहान पानी दिनुहोस्, बेलुका पानी नदिनुहोस् । पातहरूमा पानी खन्याउनबाट बच्नुहोस् । यदि आवश्यक भएमा, पातहरूमा पानी यसरी छर्क्नुहोस् कि साँझसम्म पानी सुक्छ । तर गर्मीमा बिरुवालाई चिसो पानी दुई पटक दिनुहोस्। पानी परेको बेला वा पानी परेको भोलिपल्ट बिरुवालाई पानी नदिनुहोस् ।

औ. सन्तुलित पोषक तत्व

बिरुवालाई पानीसँगै सन्तुलित पोषक तत्व पनि चाहिन्छ । अधिक मल दिदा यसले बिरुवाको वृद्धिमा मद्दत गर्दैन । बिरुवालाई आवश्यकता अनुसार पर्याप्त मल दिनुपर्छ । सामान्यतया, जीवामृत वा जैविक मलबाट बिरुवाले उचित मात्रामा पर्याप्त पोषक तत्व प्राप्त गर्दछ । बिरुवालाई कति मल दिने हो वा कहिले मल किन्ने भन्ने विषयमा उचित अध्ययन वा विज्ञको निर्देशनका आधारमा निर्णय गर्न सकिन्छ ।

अं. फाइदाहरु

यसरी घरमै खेतीपाती वा बागवानी गरेर परिवारको ५० प्रतिशत तरकारीको आवश्यकता पूर्ति गर्न सकिने उपज पाउन सकिन्छ । जग्गाको उपलब्धताका आधारमा सम्पूर्ण परिवारको तरकारीको आवश्यकता पूरा गर्न सकिन्छ । यस्ता तरकारीहरू कीटनाशक मुक्त मात्र होइन पौष्टिक पनि हुन्छन् । यसका साथै आफ्नै प्रयासले घरमा फलेको तरकारी खाँदा खुसी र आत्मीयताको अनुभूति हुन्छ । यसका साथै हाम्रो फोहोर घरमै फाल्ने भएकाले वातावरण पनि सुरक्षित हुन्छ ।

अः केहि अन्य उल्लेखनीय बिन्दुहरु

भाँडा मुनि राख्नको लागि थाल

घरमा तरकारी खेती गर्दा सम्भव भएसम्म मौसम अनुसार तरकारी खेती गर्नुहोस् । सबै बिरुवाहरू हुर्किन्छ भनेर सुनिश्चित गर्न सकिँदैन । केहि बिरुवाहरू कीराहरूबाट संक्रमित हुन सक्छन्, तर त्यो स्वाभाविक हो । कीराहरूले बोटबिरुवामा आक्रमण गरेझैं कीरा खाने ब्याक्टेरिया वा चराहरूले तिनीहरूलाई आक्रमण गर्छन्, र प्रकृतिको चक्र जारी रहन्छ । छोटो जरा भएका बिरुवाहरू सामान्यतया छतमा बागवानीको लागि छनौट गरिन्छ । पहिला तपाई कुन बिरुवाहरू लगाउन चाहनुहुन्छ निर्णय गर्नुहोस् । भवन वा घरको छाना ठूला रूखको भार सहन सक्ने बलियो भएमा आँप, अमला आदि रूखहरू लगाउन सकिन्छ ।

यदि कसैले छतमा माटो भरेर बिरुवा उब्जाउन चाहन्छ भने, पहिले छतलाई वाटरप्रुफ बनाउनु पर्छ । यदि वाटरप्रूफिङ सम्भव छैन भने, तिरपाल प्रयोग गर्नुहोस् वा भाँडाहरू मुनि पानीको निकासको लागि थालहरू प्रयोग गर्नुहोस् । यी बजारमा उपलब्ध छन् । गमलामा पनि बागवानी गर्न सकिन्छ । छतमा बागवाणी बर्षा सुरु हुनु अघि सुरु गर्नुपर्छ, तर तिव्र गर्मी कम भएपछि गर्नुहोस् । यदि छतमा धेरै घाम लाग्छ भने, बिरुवाहरूलाई बगैंचामा लगाउने जाली वा लामखुट्टेको लागि प्रयोग गर्ने जाली छाया प्रदान गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ । छतमा बिरुवाहरूलाई पानी दिन नियमित पानी आपूर्तिको आवश्यकता हुन्छ । यदि तपाईले छतमा बागवाणीको लागि दैनिक एक घण्टा मात्र दिएर सुरु गर्नुभयो भने, तपाई सजिलैसँग आफ्नो घरको प्रयोगको लागि तरकारी उत्पादन गर्न सक्नुहुन्छ ।

– संकलक: श्रीमती गौरी नीलेश कुलकर्णी, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा

सन्दर्भ: दैनिक सनातन प्रभात