कृष्ण जन्माष्टमी पूजा (मंत्र आणि अर्थासह)

श्रावण कृष्ण पक्ष अष्टमीला श्रीकृष्णाचा जन्म झाला. तो दिवस श्रीकृष्णजयंती म्हणून साजरा करतात. प्रस्तूत लेखात श्रीकृष्ण पूजाविधी दिला आहे. पूजेतील मंत्रांचा अर्थ समजल्यास श्रीकृष्ण पूजा अधिक भावपूर्ण होण्यास साहाय्य होते. या दृष्टीने येथे शक्यतो प्रत्येक मंत्रापुढे त्याचा मराठी भाषेत अर्थ / भावार्थ दिला आहे.

 

आचमन

पुढील ३ नावे उच्चारल्यावर प्रत्येक नावाच्या शेवटी डाव्या हाताने पळीने पाणी उजव्या हातावर घेऊन प्यावे –

श्री केशवाय नमः । श्री नारायणाय नमः । श्री माधवाय नमः ।

या नावाने हातावर पाणी घेऊन खाली ताम्हणात सोडावे –

श्री गोविन्दाय नमः ।

त्यानंतर पुढील नावे अनुक्रमे उच्चारावी –

विष्णवे नमः । मधुसूदनाय नमः । त्रिविक्रमाय नमः । वामनाय नमः । श्रीधराय नमः । हृषीकेशाय नमः । पद्मनाभाय नमः । दामोदराय नमः । संकर्षणाय नमः । वासुदेवाय नमः । प्रद्युम्नाय नमः । अनिरुद्धाय नमः । पुरुषोत्तमाय नमः । अधोक्षजाय नमः । नारसिंहाय नमः । अच्युताय नमः । जनार्दनाय नमः । उपेन्द्राय नमः । हरये नमः । श्रीकृष्णाय नमः ।

(हात जोडावे.)

 

प्रार्थना

श्रीमन्महागणाधिपतये नमः ।
(गणांचा नायक असलेल्या अशा श्री गणपतीला मी नमस्कार करतो.)

इष्टदेवताभ्यो नमः ।
(माझ्या आराध्य देवतेला मी नमस्कार करतो.)

कुलदेवताभ्यो नमः ।
(कुलदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

ग्रामदेवताभ्यो नमः ।
(ग्रामदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

स्थानदेवताभ्यो नमः ।
(येथील स्थानदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

वास्तुदेवताभ्यो नमः ।
(येथील वास्तुदेवतेला मी नमस्कार करतो.)

आदित्यादिनवग्रहदेवताभ्यो नमः ।
(सूर्यादि नऊ ग्रहदेवतांना मी नमस्कार करतो.)

सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः ।
(सर्व देवांना मी नमस्कार करतो.)

सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमो नमः ।
(सर्व ब्राह्मणांना (ब्रह्म जाणणार्‍यांना) मी नमस्कार करतो.)

अविघ्नमस्तु ।
(सर्व संकटांचा नाश होवो.)

सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलो गजकर्णकः ।
लम्बोदरश्च विकटो विघ्ननाशो गणाधिपः ।।

धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचन्द्रो गजाननः ।
द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि ।।

विद्यारम्भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा ।
सङ्ग्रामे सङ्कटेचैव विघ्नस्तस्य न जायते ।।

(सुंदर मुख असलेला, एक दात असलेला, फिक्कट करडा रंग असलेला, हत्तीप्रमाणे कान असलेला, विशाल पोट असलेला, (दुर्जनांच्या नाशासाठी) विक्राळ रूप असलेला, संकटांचा नाश करणारा, गणांचा नायक धुरकट रंगाचा, गणांचा प्रमुख, मस्तकावर चंद्र धारण करणारा आणि हत्तीप्रमाणे तोंड असलेला ह्या श्री गणपतीच्या बारा नावांचे विवाहाच्या वेळी, विद्याभ्यास चालू करतांना, (घरात) प्रवेश करतांना अथवा (घरातून) बाहेर पडतांना, युद्धावर जातांना किंवा संकटकाळी जो पठण करील किंवा ऐकेल त्याला विघ्ने येणार नाहीत.)

शुक्लाम्बरधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजम् ।
प्रसन्नवदनं ध्यायेत् सर्वविघ्नोपशान्तये ।।

(सर्व संकटांच्या नाशासाठी शुभ्र वस्त्र नेसलेल्या, शुभ्र रंग असलेला, चार हात असलेल्या प्रसन्न मुख असलेल्या अशा देवाचे (भगवान श्रीविष्णूंचे) मी ध्यान करतो.)

सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवे सर्वार्थसाधिके ।
शरण्ये त्र्यम्बके गौरि नारायणि नमोऽस्तुते ।।

(सर्व मंगलामध्ये मंगल, पवित्र, सर्वांचे कल्याण करणार्‍या, तीन डोळे असलेल्या, सर्वांचे शरण स्थान असलेल्या, शुभ्र वर्णअसलेल्या हे नारायणीदेवी, मी तुला नमस्कार करतो.)

सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममङ्गलम् ।
येषां हृदिस्थो भगवान्मङ्गलायतनं हरिः ।।

(मंगल अशा निवासात (वैकुंठात) रहाणारे भगवान श्रीविष्णु ज्यांच्या हृदयामध्ये असतात, त्यांची सर्व कामे नेहमी मंगल होतात.)

तदेव लग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबलं तदेव ।
विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेऽङ्घ्रियुगं स्मरामि ।।

(हे लक्ष्मीपती (विष्णो), तुझ्या चरणकमलांचे जे स्मरण तेच लग्न, तोच उत्तम दिवस, तेच ताराबळ, तेच चंद्रबळ, तेच विद्याबळ आणि तेच दैवबळ (होय.))

लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराजयः ।
येषामिन्दीवरश्यामो हृदयस्थो जनार्दनः ।।

(निळसर काळा रंग असलेला सर्वांचे कल्याण करणारा असा (भगवान) विष्णु ज्यांच्या हृदयामध्ये वास करतो, त्यांचा पराजय कसा होईल ! त्यांचा नेहमी विजय होईल, त्यांना सर्व (इच्छित) गोष्टी प्राप्त होतील !)

यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ।
तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ।।

(जेथे महान योगी असा (भगवान) श्रीकृष्ण आणि महान धनुर्धारी अर्जुन आहेत, तेथे ऐश्वर्य अन् जय निश्चित असतो, असे माझे मत आणि अनुमान आहे.)

विनायकं गुरुं भानुं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् ।
सरस्वतीं प्रणौम्यादौ सर्वकार्यार्थसिद्धये ।।

(सर्व कार्ये सिद्धीस जाण्यासाठी प्रथम गणपति, गुरु, सूर्य, ब्रह्मा-विष्णु-महेश आणि सरस्वतीदेवी यांना नमस्कार करतो.)

अभीप्सितार्थसिद्धयर्थं पूजितो यः सुरासुरैः ।
सर्वविघ्नहरस्तस्मै गणाधिपतये नमः ।।

(इच्छित कार्य सिद्धीस जाण्यासाठी देव आणि दानव सर्वांना पूजनीय असलेल्या आणि सर्व संकटांचा नाश करणार्‍या अशा गणनायकाला मी नमस्कार करतो.)

सर्वेष्वारब्धकार्येषु त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः ।
देवा दिशन्तु नः सिद्धिं ब्रह्मेशानजनार्दनाः ।।

(तिन्ही लोकांचे स्वामी असलेले ब्रह्मा-विष्णु-महेश हे त्रिदेव (आम्हाला) सुरू केलेल्या सर्व कार्यांमध्ये यश देवोत.)

 

देशकाल

आपल्या डोळ्यांना पाणी लावून पुढील देशकाल म्हणावा.

श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणो द्वितीये परार्धे विष्णुपदे श्रीश्वेत-वाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे युगे युगचतुष्के कलियुगे कलि प्रथम चरणे जम्बुद्वीपे भरतवर्षे भरतखण्डे दण्डकारण्ये देशे गोदावर्याः दक्षिणतीरे शालिवाहनशके अस्मिन्वर्तमाने व्यावहारिके शोभकृत् नाम संवत्सरे, दक्षिणायने, वर्षा-ऋतौ, श्रावणमासे, कृष्ण पक्षे, अष्टम्यान् तिथौ, सौम्य वासरे, रोहिणी दिवस नक्षत्रे, वज्र योगे, बालव करणे, वृषभ स्थिते वर्तमाने श्रीचंद्रे, सिंह स्थिते वर्तमाने श्रीसूर्ये, मेष स्थिते वर्तमाने श्रीदेवगुरौ, कुंभ स्थिते वर्तमाने श्रीशनैश्चरे शेषेषु सर्वग्रहेषु यथायथं राशिस्थानानि स्थितेषु एवङ् ग्रह-गुणविशेषण विशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ…

(महापुरुष भगवान श्रीविष्णूंच्या आज्ञेने प्रेरित झालेल्या या ब्रह्मदेवाच्या दुसर्‍या परार्धामधील विष्णुपदातील श्रीश्वेत-वराह कल्पामधील वैवस्वत मन्वंतरातील अठ्ठाविसाव्या युगातील चतुर्युगातील कलियुगाच्या पहिल्या चरणातील आर्यावर्त देशातील (जम्बुद्वीपावरील भरतवर्षामध्ये भरत खंडामध्ये दंडकारण्य देशामध्ये गोदावरी नदीच्या दक्षिण तटावर बौद्ध अवतारात रामक्षेत्रात) सध्या चालू असलेल्या शालिवाहन शकातील व्यावहारिक शोभकृत् नावाच्या संवत्सरातील (वर्षातील) दक्षिणायनातील वर्षा ऋतूतील श्रावण महिन्यातील कृष्ण पक्षातील आजच्या अष्टमी तिथीला रोहिणी नक्षत्रातील (टीप २) ‍वज्र योगातील शुभघडीला, म्हणजे वरील गुणविशेषांनी युक्त शुभ आणि पुण्यकारक अशा तिथीला…)

 

संकल्प

(उजव्या हातात अक्षता घ्याव्यात आणि पुढील संकल्प म्हणावा.)

मम आत्मनः परमेश्वर-आज्ञारूप-सकल-शास्त्र-श्रुतिस्मृति-पुराणोक्त-फल-प्राप्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं भगवान्श्रीकृष्णदेवताचरण-अखंडकृपाप्रसादेन सर्वेषां साधकांना क्षेम-स्थैर्य-अभय-विजय-आयुः-आरोग्य-ऐश्वर्य-अभिवृद्ध्यर्थं तथा शीघ्र-आध्यात्मिक-उन्नति-सिद्ध्यर्थं तथाच समस्त-हिंदु-धर्माभिमानि-जनानां हिन्दुधर्मरक्षणकार्ये सुयशप्राप्त्यर्थं श्रीकृष्णजन्माष्टमी-महोत्सव-निमित्तेन भगवान्श्रीकृष्णदेवताप्रीत्यर्थं पूजनम् अहं करिष्ये । तत्रादौ निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थं महागणपतिस्मरणं करिष्ये । शरीरशुद्ध्यर्थं दशवारं विष्णुस्मरणं करिष्ये । कलश-घण्टा-दीप-पूजनं च करिष्ये ।

(‘करिष्ये’ म्हटल्यावर प्रत्येक वेळी डाव्या हाताने पळीभर पाणी उजव्या हातावरून खाली सोडावे.)

(मला स्वतःला परमेश्वराची आज्ञास्वरूप असलेल्या सर्व शास्त्र-श्रुति-स्मृति-पुराणातील फळ मिळवून परमेश्वराला प्रसन्न करण्यासाठी भगवान् श्रीकृष्णाच्या कृपाप्रसादाने सर्व साधकांचे क्षेम, स्थैर्य, अभय, विजय, आयुष्य, आरोग्य आणि ऐश्वर्य यांच्या अभिवृद्धीसाठी आणि शीघ्र आध्यात्मिक उन्नती होण्यासाठी, तसेच सर्व हिंदुधर्माभिमान्यांना धर्मरक्षणाच्या कार्यात सुयश प्राप्त व्हावे यासाठी श्रीकृष्णजन्माष्टमी महोत्सवाच्या निमित्ताने भगवान श्रीकृष्णाच्या प्रीतीसाठी मी त्याचे पूजन करीन. त्यामध्ये पहिल्यांदा विघ्ननाशनासाठी महागणपतिस्मरण करत आहे. शरिराच्या शुद्धीसाठी दहा वेळा विष्णुस्मरण करत आहे. तसेच कलश, घंटा आणि दिव्याची पूजा करत आहे.)

 

श्रीगणपतिस्मरण

वक्रतुण्ड महाकाय कोटिसूर्यसमप्रभ ।
निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ।।

(वळलेली सोंड, विशाल शरीर, कोटी सूर्यांचा प्रकाश असलेल्या हे (गणेश) देवा, माझी सर्व कामे नेहमी विघ्नरहित कर.)

ऋद्धि-बुद्धि-शक्ति-सहित-महागणपतये नमो नमः ।
(ऋद्धि, बुद्धि आणि शक्ति यांसहित महागणपतीला नमस्कार करतो.)

महागणपतये नमः । ध्यायामि ।
(महागणपतीला नमस्कार करून ध्यान करतो.)

(मनःपूर्वक श्री गणपतीचे स्मरण करून हात जोडून नमस्कार करावा.)

त्यानंतर शरीरशुद्धीसाठी दहा वेळा श्रीविष्णूचे स्मरण करावे – नऊ वेळा ‘विष्णवे नमो’ आणि शेवटी ‘विष्णवे नमः ।’ असे म्हणावे.

 

कलशपूजन

गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ।
नर्मदे सिन्धुकावेरी जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु ।।

(हे गंगा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिंधु आणि कावेरी (नद्यांनो) या पाण्यामध्ये वास करा.)

 

कलशाय नमः ।
(कलशाला नमस्कार करतो.)

कलशे गङ्गादितीर्थान् आवाहयामि ।
(या कलशामध्ये गंगादितीर्थांचे आवाहन करतो.)

कलशदेवताभ्यो नमः ।
(कलशदेवतेला नमस्कार करतो.)

सकलपूजार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।
(सर्व पूजेसाठी गंध, फूल आणि अक्षता अर्पण करतो.)

(कलशावर गंध, फूल आणि अक्षता वहाव्यात.)

 

घंटापूजन

आगमार्थं तु देवानां गमनार्थं तु रक्षसाम् ।
कुर्वे घण्टारवं तत्र देवताह्वानलक्षणम् ।।

(देवांच्या आगमनासाठी आणि राक्षसांच्या जाण्यासाठी देवतांना आवाहनस्वरूप घंटानाद करत आहे.)

घण्टायै नमः ।
(घंटेला नमस्कार असो.)

सकलपूजार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।
(सर्व पूजेसाठी गंध, फूल आणि अक्षता अर्पण करतो.)

(घंटेला गंध, फूल आणि अक्षता वहाव्यात.)

 

दीपपूजन

भो दीप ब्रह्मरूपस्त्वं ज्योतिषां प्रभुरव्ययः ।
आरोग्यं देहि पुत्रांश्च मत: शान्तिं प्रयच्छ मे ।।

(हे दिव्या, तू ब्रह्मस्वरूप आहेस. ज्योतिषांचा अचल स्वामी आहेस. (तू) आम्हाला आरोग्य दे, पुत्र दे, आणि शांती दे.)

दीपदेवताभ्यो नमः ।
(दीपदेवतेला नमस्कार करतो.)

सकलपूजार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।
(सर्व पूजेसाठी गंध, फूल आणि अक्षता अर्पण करतो.)

(समईला गंध, फूल आणि अक्षता वहाव्यात.)

अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थाङ्गतोऽपि वा ।
यः स्मरेत्पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः ।।

((अंतर्-बाह्य) स्वच्छ असो वा अस्वच्छ असो, कोणत्याही अवस्थेत असो. जो (मनुष्य) कमलनयन श्रीविष्णूचे स्मरण करतो, तो आतून आणि बाहेरून शुद्ध होतो.)

(या मंत्राने तुळशीपत्र पाण्यात भिजवून पूजासाहित्यावर आणि आपल्या अंगावर पाणी प्रोक्षण करावे.)

(भगवान श्रीकृष्णाच्या मूर्तीवर किंवा चित्रावर पुढील उपचार वहावेत. पाद्यापासून स्नानापर्यंतच्या उपचारांसाठी मूर्ती असल्यास मूर्तीवर आणि छायाचित्र असल्यास ताम्हणात पाणी सोडावे.)

 

भगवान श्रीकृष्णाचे ध्यान

कृष्णाय वासुदेवाय हरये परमात्मने ।
प्रणतक्लेशनाशाय गोविन्दाय नमो नमः ।।

वसुदेवसुतं देवं कंसचाणूरमर्दनम् ।
देवकीपरमानन्दं कृष्णं वन्दे जगद्गुरुम् ।।

(वसुदेवपुत्र कृष्णाला, सर्व दुःखे हरण करणार्‍या परमात्म्याला आणि शरणागतांचे क्लेश दूर करणार्‍या गोविंदाला माझा नमस्कार असो. वसुदेवाचा पुत्र; तसेच कंस, चाणूर इत्यादींचा निःपात करणार्‍या, देवकीला परमानंद देणार्‍या आणि संपूर्ण जगताला गुरुस्थानी असणार्‍या भगवान श्रीकृष्णाला मी नमस्कार करतो.

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । ध्यायामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला नमस्कार करून ध्यान करतो.)

१. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । आवाहयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला नमस्कार करून आवाहन करतो.)

(अक्षता वहाव्यात.)

२. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । आसनार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला आसनाप्रती अक्षता अर्पण करतो.)

(भगवान श्रीकृष्णाच्या चरणांवर अक्षता वहाव्यात.)

(मूर्ती असल्यास ताम्हणात काढून ठेवावी आणि पुढील उपचार समर्पण करावे.)

३. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । पाद्यं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाचे चरण धुण्यासाठी पाणी अर्पण करतो.)

४. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । अर्घ्यं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला अर्घ्यासाठी पाणी अर्पण करतो.)

५. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । आचमनीयं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला आचमनासाठी पाणी अर्पण करतो.)

६. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । स्नानं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला स्नानासाठी पाणी अर्पण करतो.)

७. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला पंचामृतस्नान घालतो.)

(पंचामृत किंवा दूध घालावे. नंतर पाणी घालावे. शिल्लक असलेल्या पंचामृताचा नैवेद्य दाखवावा. नंतर मूर्तीवर पुन्हा पाणी घालून मूर्ती स्वच्छ धुवून घ्यावी. स्वच्छ कपड्याने पुसून घ्यावी. नंतर मूर्ती आसनावर ठेवावी.)

८. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । वस्त्रं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला वस्त्र अर्पण करतो.)

(वस्त्र वहावे.)

९. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । उपवीतं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला उपवीत अर्पण करतो.)

(जानवे किंवा अक्षता वहाव्यात.)

१०. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । चन्दनं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला गंध अर्पण करतो.)

(भगवान श्रीकृष्णाला गंध लावावे.)

११. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । मङ्गलार्थे हरिद्रां समर्पयामि ।

(हळद वहातो.)

१२. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । मङ्गलार्थे कुङ्कुमं समर्पयामि ।

(कुंकू वहातो.)

१३. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । अलङ्कारार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला अलंकार म्हणून अक्षता अर्पण करतो.)

(अक्षता वहाव्यात.)

१४. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । पूजार्थे ऋतुकालोद्भवपुष्पाणि तुलसीपत्राणि च समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला सध्याच्या ऋतूत फुलणारी फुले, तुळशीपत्रे अर्पण करतो.)

(फुले, हार इत्यादि वहावे.)

१५. अंगपूजा

(पुढील मंत्रांनी श्रीकृष्णाच्या अवयवांवर जवळून; पण स्पर्श न करता अक्षता वहाव्यात.)

श्रीकृष्णाय नमः । पादौ पूजयामि ।
(भगवान श्रीकृष्णाच्या चरणांवर अक्षता वहाव्यात.)

सङ्कर्षणाय नमः । गुल्फौ पूजयामि ।
(घोट्यांवर अक्षता वहाव्यात.)

कालात्मने नमः । जानुनी पूजयामि ।
(गुडघ्यांवर अक्षता वहाव्यात.)

विश्वकर्मणे नमः । जङ्घे पूजयामि ।
(जांघांवर अक्षता वहाव्यात.)

विश्वनेत्राय नमः। कटिं पूजयामि ।
(कमरेवर अक्षता वहाव्यात.)

विश्वकर्त्रे नमः । मेढ्रं पूजयामि ।
(जननेंद्रियावर अक्षता वहाव्यात.)

पद्मनाभाय नमः । नाभिं पूजयामि ।
(बेंबीवर अक्षता वहाव्यात.)

परमात्मने नमः । हृदयं पूजयामि ।
(हृदयावर अक्षता वहाव्यात.)

श्रीकण्ठाय नमः । कण्ठं पूजयामि ।
(कंठावर अक्षता वहाव्यात.)

सर्वास्त्रधारिणे नमः । बाहू पूजयामि ।
(दोन्ही हातांवर अक्षता वहाव्यात.)

वाचस्पतये नमः । मुखं पूजयामि ।
(मुखावर अक्षता वहाव्यात.)

केशवाय नमः । ललाटं पूजयामि ।
(कपाळावर अक्षता वहाव्यात.)

सर्वात्मने नमः । शिरः पूजयामि ।
(मस्तकावर अक्षता वहाव्यात.)

विश्वरूपिणे नारायणाय नमः । सर्वाङ्गं पूजयामि ।
(मस्तकापासून चरणांपर्यंत अक्षता वहाव्यात.)

१६. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । धूपं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला धूप ओवाळतो.)

(उदबत्ती ओवाळावी.)

१७. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । दीपं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला दीप ओवाळतो.)

(निरांजन ओवाळावे.)

१८. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । नैवेद्यार्थे पुरतस्थापित-पृथुकादि-खाद्योपहार-नैवेद्यं निवेदयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला समोर ठेवलेले पोहे इत्यादि अन्नपदार्थांचा नैवेद्य निवेदन करतो.)

(दहि-पोह्यांचा नैवेद्य दाखवावा.)

(उजव्या हातात तुळशीची दोन पाने घेऊन पाण्याने भिजवून घेऊन त्यांनी नैवेद्यावर पाणी प्रोक्षण करावे. तुळशीची पाने हातात धरुन ठेवावीत आणि डावा हात आपल्या छातीवर ठेवावा, पुढील मंत्रातील ‘स्वाहा’ शब्द म्हणताना उजवा हात नैवेद्यापासून देवाच्या दिशेने पुढे न्यावा.)

प्राणाय स्वाहा ।
(हे प्राणासाठी अर्पण करत आहे.)

अपानाय स्वाहा ।
(हे अपानासाठी अर्पण करत आहे.)

व्यानाय स्वाहा ।
(हे व्यानासाठी अर्पण करत आहे.)

उदानाय स्वाहा ।
(हे उदानासाठी अर्पण करत आहे.)

समानाय स्वाहा ।
(हे समानासाठी अर्पण करत आहे.)

ब्रह्मणे स्वाहा ।
(हे ब्रह्माला अर्पण करत आहे.)

(हातातील एक तुळशीचे पान नैवेद्यावर आणि एक पान भगवान श्रीकृष्णाच्या चरणी वहावे. पुढील मंत्रांतील ‘समर्पयामि’ म्हणतांना पळीने उजव्या हातावर पाणी घेऊन ताम्हणात सोडावे.)

१९. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । नैवेद्यं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला नैवेद्य अर्पण करतो.)

मध्ये पानीयं समर्पयामि ।
(मध्ये पिण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

उत्तरापोशनं समर्पयामि ।
(आपोशनासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

हस्तप्रक्षालनं समर्पयामि ।
(हात धुण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

मुखप्रक्षालनं समर्पयामि ।
(तोंड धुण्यासाठी पाणी अर्पण करत आहे.)

करोद्वर्तनार्थे चन्दनं समर्पयामि ।
(हाताला लावण्यासाठी चंदन अर्पण करत आहे.)

मुखवासार्थे पूगीफलताम्बूलं समर्पयामि ।
(मुखवासासाठी पान-सुपारी अर्पण करत आहे.)

२०. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । मङ्गलार्तिक्यदीपं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला नमस्कार करून मंगलारती ओवाळतो.)

(‘ओवाळू आरती मदनगोपाळा…।’ ही श्रीकृष्णाची आरती म्हणावी.)

२१. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । कर्पूरदीपं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला नमस्कार करून कापराची आरती ओवाळतो.)

(कापराची आरती ओवाळावी.)

२२. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । नमस्कारान् समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला नमस्कार करतो.)

(साष्टांग नमस्कार घालावा.)

२३. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । प्रदक्षिणां समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला प्रदक्षिणा घालतो.)

(घड्याळाच्या काट्यांच्या दिशेने, म्हणजे डावीकडून उजवीकडे वर्तुळाकार फिरत स्वतःभोवती प्रदक्षिणा घालावी.)

२४. ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । मन्त्रपुष्पाञ्जलिं समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला मंत्रपुष्पांजली अर्पण करतो.)

(ओंजळीत फुले घेऊन वहावीत. ज्यांना ‘राजाधिराजाय…।’ ही मंत्रपुष्पांजली योग्य उच्चारांसह येत असेल त्यांनी ती म्हणून मंत्रपुष्पांजली वहावी.)

आवाहनं न जानामि न जानामि तवार्चनम् ।
पूजां चैव न जानामि क्षम्यतां परमेश्वर ।।

(हे परमेश्वरा, मी ‘तुला आवाहन कसे करावे, तुझी उपासना कशी करावी, तुझी पूजा कशी करावी’, हे जाणत नाही. त्यामुळे तू मला क्षमा कर.)

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं सुरेश्वर ।
यत्पूजितं मया देव परिपूर्णं तदस्तु मे ।।

(हे देवेश्वरा, मंत्र, क्रिया अथवा भक्ती काहीच नसलेल्या अशी मी केलेली तुझी पूजा तू परिपूर्ण मानून घे.)

कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्यात्मना वा प्रकृतिस्वभावात् ।
करोमि यद्यत् सकलं परस्मै श्रीकृष्णाय इति समर्पये तत् ।।

(हे श्रीकृष्णा, शरिराने, वाणीने, मनाने, (इतर) इंद्रियांनी, बुद्धीने, आत्म्याने अथवा प्रकृतीस्वभावानुसार जे जे मी करतो, ते ते मी तुम्हाला अर्पण करत आहे.)

अनेन कृतपूजनेन श्रीकृष्णः प्रीयताम् ।
(या केलेल्या पूजनाने श्रीकृष्ण प्रसन्न होवोत.)

(असे म्हणून उजव्या हातावर पाणी घेऊन सोडावे आणि दोन वेळा आचमन करावे.)

 

चंद्रपूजा

(विड्याच्या पानावर चंदनाने चंद्राची आकृती काढावी. पुढील मंत्राने पूजा करावी.)

सोमेश्वराय सोमाय तथा सोमोद्भवाय च ।
सोमस्य पतये नित्यं तुभ्यं सोमाय वै नमः ।।

(अमृताप्रमाणे असलेल्या सोमेश्वराला आणि सोमाला (चंद्राला) त्याचप्रमाणे सोमापासून उत्पन्न झालेल्या सोमपति, तुला (चंद्राला) मी नेहमी नमस्कार करतो.)

चन्द्रमसे नमः । ध्यायामि । सर्वोपचारार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।
(चंद्राचे ध्यान करून सर्व उपचार सिद्ध होण्याकरीता गंध, फुल, अक्षता वहातो.)

पुढील मंत्राने चंद्राला अर्घ्य द्यावे.

(ओंजळीत गंध, फुल, अक्षता, पाणी घ्यावे. पुढील मंत्र म्हणून देवासमोर ताम्हणात सोडावे.)

क्षीरोदार्णवसम्भूत-अत्रिगोत्रसमुद्भव ।
गृहाणार्घ्यं शशाङ्केश रोहिणीसहितो मम ।।

(क्षीरसागरातून उत्पन्न झालेल्या, अत्रिगोत्रात जन्मलेल्या, रोहिणीसहित असलेल्या, हे चंद्रा तू हे अर्घ्य घे.)

ज्योत्स्नापते नमस्तुभ्यं ज्योतिषां पतये नमः ।
नमस्ते रोहिणीकान्त अर्घ्यं नः प्रतिगृह्यताम् ।।

(हे ज्योत्स्नापते, चांदण्याचा स्वामी (पति) असलेल्या तुला मी नमस्कार करतो. हे रोहिणीपते चंद्रा, तू हे अर्घ्य घे. तुला मी नमस्कार करतो.)

चन्द्रमसे नमः । इदमर्घ्यं दत्तं न मम ।
(चंद्राला मी नमस्कार करतो. हे अर्घ्य मी दिले. हे आता माझे नाही.)

श्रीकृष्णाला अर्घ्य द्यावे. (ओंजळीत गंध, फुल, अक्षता, पाणी घ्यावे. पुढील मंत्र म्हणून देवासमोर ताम्हणात सोडावे.)

जातःकंसवधार्था य भूभारोत्तारणाय च ।
पाण्डवानां हितार्थाय धर्मसंस्थापनाय च ।।

कौरवाणां विनाशाय दैत्यानां निधनाय च ।
गृहाणार्घ्यं मया दत्तं देवक्या सहितो हरे ।।

(कंसाचा वध करण्यासाठी, भूमीवरील दुष्टांचा भार न्यून करण्यासाठी, पांडवांच्या हितासाठी, धर्मसंस्थापना करण्यासाठी, कौरवांचा विनाश करण्यासाठी आणि राक्षसांच्या नाशासाठी अवतार धारण करणार्‍या; देवकीसह असलेल्या हे हरि, मी दिलेल्या या अर्घ्याचा स्वीकार कर.)

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । इदमर्घ्यं दत्तं न मम ।

त्राहि मां सर्वलोकेश हरे संसारसागरात् ।
त्राहि मां सर्वपापघ्न दुःखशोकार्णवात्प्रभो ।।

(हे सर्व लोकांचा ईश (श्रीकृष्णा) हरे या संसारसागरापासून तू माझे रक्षण कर. सर्व पापे नष्ट करणार्‍या हे श्रीकृष्णा, दुःख आणि शोकसमुद्रापासून तू माझे रक्षण कर.)

सर्वलोकेश्वर त्राहि पतितं मां भवार्णवे ।
त्राहि मां सर्वदुःखघ्न रोगशोकार्णवाद्धरे ।।

(हे जगदीशा, भवसागरात पडलेल्या मला तू तारून ने. सर्व दुःखांचे हरण करणार्‍या हे श्रीकृष्णा, तू माझे या शोकसागरापासून रक्षण कर.)

दुर्गतांस्त्रायसे विष्णो ये स्मरन्ति सकृत्सकृत् ।
त्राहि मां देवदेवेश त्वत्तो नान्योस्ति रक्षिता ।।

(हे परमेश्वरस्वरूपा, जे तुझे एकदासुद्धा स्मरण करणार्‍यांचे तू दुर्गतीपासून रक्षण करतोस. हे देवाधिदेवा, तुझ्यासारखा रक्षणकर्ता दुसरा कोणीही नाही, तू माझे रक्षण कर.)

यद्वा क्वचनकौमारे यौवने यच्चवार्धके ।
तत्पुण्यं वृद्धीमायातु पापं दह हलायुध ।।

(कुमारावस्थेत, तारुण्यात आणि वृद्धावस्थेत मी जे काही पुण्य केले आहे, त्यात वाढ होवो आणि माझे पाप जळून जावो, अशी हे हलायुधा (श्रीकृष्णा) तुझ्या चरणी प्रार्थना !)

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय । भगवान्श्रीकृष्णाय नमः । प्रार्थनां समर्पयामि ।

(भगवान श्रीकृष्णाला प्रार्थना करतो.)

(हात जोडून प्रार्थना करावी आणि भगवंताच्या कृपेने भगवान श्रीकृष्णाची सेवा करण्याची संधी प्राप्त झाली म्हणून कृतज्ञता व्यक्त करावी. शेवटी दोन वेळा आचमन करावे.)

टीप १ – येथे देशकाल लिहितांना संपूर्ण भारत देशाला अनुसरून ‘आर्यावर्तदेशे’ असा उल्लेख केला आहे. ज्यांना ‘जम्बुद्वीपे भरतवर्षे भरतखण्डे दण्डकारण्ये देशे गोदावर्याः …’ अशा प्रकारे स्थानानुसार अचूक देशकाल ठाऊक असेल, त्यांनी त्यानुसार योग्य तो देशकाल म्हणावा. (मूळ स्थानी)

टीप २ – वरील देशकाल ‘श्रावण कृष्ण अष्टमी (६.९.२०२३)’ या दिवसाला अनुसरून येथे दिला आहे. (मूळ स्थानी)